Thúc đẩy vai trò trung tâm của ASEAN trong quản trị vùng biển khu vực

Tham dự phiên thảo luận về vai trò lãnh đạo của ASEAN có các diễn giả từ nhiều cơ quan nghiên cứu trong và ngoài nước. (Nguồn: Học viện Ngoại giao)

Tham dự phiên thảo luận chủ đề "Vai trò lãnh đạo của ASEAN" có: ông Raksmey Him, Giám đốc điều hành, Trung tâm Nghiên cứu khu vực (Campuchia); TS. Nguyễn Thị Thùy Trang, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn; ông Asoka Rasphone, Phó Viện trưởng, Viện Nghiên cứu quan hệ quốc tế, Bộ Ngoại giao Lào; bà Jane Chan Git Yin, nghiên cứu viên, Trường Nghiên cứu quốc tế S. Rajaratnam (RSIS), Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore; GS. Ralf Emmers, Khoa Chính trị và nghiên cứu quốc tế, Trường Nghiên cứu phương Đông và châu Phi, Đại học London (Anh).

Đại sứ Malaysia tại Việt Nam Dato' Tan Yang Thai điều phối phiên thảo luận "Vai trò lãnh đạo của ASEAN".

Theo các diễn giả, cơ chế giải quyết hòa bình tranh chấp là một trong những thành phần cốt lõi trong bộ quy tắc của ASEAN. Phương thức tham vấn và đồng thuận giúp các thành viên cảm thấy thoải mái và an toàn khi tham gia đối thoại. Hiến chương ASEAN quy định rõ các nhiệm vụ như ngăn ngừa tranh chấp thông qua đối thoại, cung cấp trung gian hòa giải và giải quyết bất đồng theo quy tắc hoặc thủ tục của Hiệp ước thân thiện và hợp tác ở Đông Nam Á (TAC).

Tuy nhiên, hiệu quả của cơ chế này phụ thuộc vào mức độ sẵn sàng và thiện chí của các nước thành viên. Nếu ASEAN muốn thể hiện vai trò lãnh đạo trong xử lý tranh chấp khu vực, việc xây dựng đoàn kết nội khối là yếu tố then chốt, bởi lợi ích quốc gia không phải lúc nào cũng trùng khớp với lợi ích chung. Trong bối cảnh các thách thức tác động ngày càng sâu rộng và xuyên biên giới, các nước thành viên nên đặt lợi ích khu vực ở vị trí trung tâm trong chính sách đối ngoại của mình.

Các đại biểu đặt câu hỏi trao đổi tại Hội thảo. (Nguồn: Học viện Ngoại giao)

TS. Nguyễn Thị Thùy Trang, Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn nhận định, bất định là yếu tố có thể vừa chia rẽ vừa thúc đẩy gắn kết, mở ra hai kịch bản: gia tăng cạnh tranh giữa các nước, hoặc củng cố đoàn kết khu vực. Bà nhấn mạnh ASEAN cần trở thành một cộng đồng gắn kết trong mọi hoàn cảnh, đồng thời thay đổi cách ứng phó với môi trường chiến lược hiện nay.

Biến đổi khí hậu, nước biển dâng và nóng lên toàn cầu đang làm gia tăng tính dễ tổn thương của môi trường khu vực, ảnh hưởng trực tiếp sinh kế người dân và hoạt động đánh bắt hải sản. Đây là thách thức khu vực và toàn cầu mà không quốc gia nào có thể tự giải quyết.

TS. Nguyễn Thị Thùy Trang cho rằng, an ninh khí hậu gắn chặt với an ninh biển Đông, vì biến đổi khí hậu không chỉ tác động tự nhiên mà còn làm nảy sinh tranh chấp nguồn lợi và không gian hàng hải. Do đó, ASEAN nên xây dựng cơ chế giám sát chung về khí hậu biển, góp phần tăng cường lòng tin và hợp tác.

Với vị trí chiến lược, ASEAN có thể đóng vai trò diễn đàn kết nối nguồn lực và sáng kiến ứng phó khí hậu giữa các nước trong và ngoài khu vực. Bà kêu gọi khởi xướng tinh thần chia sẻ trách nhiệm, tăng cường trao đổi thông tin, dữ liệu, hỗ trợ tài chính, coi biến đổi khí hậu vừa là thách thức vừa là cơ hội thúc đẩy đoàn kết nội khối.

Trong khi đó, ông Asoka Rasphone, Phó Viện trưởng, Viện Nghiên cứu quan hệ quốc tế, Bộ Ngoại giao Lào, nhấn mạnh, Biển Đông từ lâu là không gian hàng hải trọng yếu của khu vực, đóng vai trò xương sống trong kết nối và tăng trưởng kinh tế Đông Nam Á.

Ông cho rằng, dù còn khác biệt, các nước vẫn có thể cùng ngồi lại vì hòa bình và thịnh vượng chung. Tuyên bố DOC năm 2002 là bước tiến thể hiện tầm nhìn của ASEAN và Trung Quốc trong xử lý tranh chấp theo luật pháp quốc tế, đồng thời tạo cơ chế trao đổi thường xuyên (như SOM-DOC) nhằm ngăn ngừa căng thẳng và bảo đảm tự do hàng hải.

Tuy nhiên, DOC thiếu tính ràng buộc pháp lý, khiến một số hành động đơn phương gần đây thách thức uy tín của khuôn khổ này, cũng như đoàn kết và vai trò trung tâm của ASEAN. Do đó, COC là cơ hội để chuyển từ cam kết sang hành động, xây dựng trật tự hàng hải dựa trên luật lệ. COC cần được xây dựng thực tế, bao trùm, có thể thực thi và phù hợp với UNCLOS 1982; thể hiện năng lực tự chủ của khu vực, không phụ thuộc vào can thiệp bên ngoài.

Đại biểu Lào đề xuất ASEAN thiết lập nhóm hợp tác theo dõi, cảnh báo sớm khủng hoảng, bảo đảm an toàn hàng hải, chia sẻ thông tin, hỗ trợ kỹ thuật và tăng cường giao lưu học thuật, nhân dân. Ông Asoka Rasphone nhấn mạnh, là một quốc gia không giáp biển, Lào không có yêu sách chủ quyền ở Biển Đông nhưng hiểu rõ tầm quan trọng của một môi trường biển hòa bình và ổn định với sự phát triển khu vực. Lào tái khẳng định ủng hộ ký kết COC thực chất, có ràng buộc pháp lý và phù hợp với luật pháp quốc tế.

Các diễn giả nhấn mạnh, UNCLOS được ví như “hiến pháp của đại dương” – một văn kiện toàn diện quy định rõ trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên trong quản trị biển và đại dương. (Nguồn: Học viện Ngoại giao)

Phiên thảo luận tiếp theo với chủ đề “UNCLOS: Nền tảng gìn giữ trật tự trên biển” có sự tham dự của: GS. Lôi Hiểu Lộ, Viện Nghiên cứu biên giới và đại dương Trung Quốc, Đại học Vũ Hán; TS. Katsuo Hirano, Trợ lý Phụ trách các vấn đề pháp lý, Bộ Tổng tham mưu Liên quân Nhật Bản, Bộ Quốc phòng Nhật Bản; Chưởng lý Fretti Ganchoon, Cố vấn pháp lý cấp cao, Bộ Tư pháp Philippines; PGS. TS. Krisdakorn Wongwuthikun, Đại học Thammasat (Thái Lan); ông Trần Hữu Duy Minh, Phó trưởng khoa Luật quốc tế, Học viện Ngoại giao.

Đại sứ Australia tại Việt Nam Gillian Bird điều phối phiên thảo luận chủ đề “UNCLOS: Nền tảng gìn giữ trật tự trên biển”.

Tại chương trình, các diễn giả nhấn mạnh rằng, UNCLOS được ví như “hiến pháp của đại dương” – một văn kiện toàn diện quy định rõ trách nhiệm và nghĩa vụ của các bên trong quản trị biển và đại dương. Công ước này được đàm phán và ký kết nhằm giải quyết các vấn đề pháp lý trên biển, thúc đẩy chủ nghĩa đa phương và tránh tình trạng chồng lấn pháp lý.

Các nước thành viên cần thực thi đầy đủ nghĩa vụ của mình theo UNCLOS, bảo đảm luật pháp quốc gia và nghĩa vụ quốc tế được triển khai song hành. Công ước yêu cầu các quốc gia tôn trọng cơ chế ngăn ngừa xung đột, tôn trọng lẫn nhau khi thực hiện nghĩa vụ quốc tế, đồng thời dung hòa hoạt động trên các vùng biển.

Các đại biểu thuộc Chương trình Lãnh đạo trẻ 2025 phát biểu tại Hội thảo. (Nguồn: Học viện Ngoại giao)

Trong phiên thảo luận cuối cùng với chủ đề "Sức mạnh thế hệ trẻ: Củng cố đoàn kết, vượt qua bất định", có sự tham gia của các diễn giả thuộc Chương trình Lãnh đạo trẻ 2025. Thế hệ lãnh đạo trẻ đang nổi lên với khả năng thích nghi với tư duy đổi mới để kết nối xã hội, vượt qua chia rẽ để định hình lại không gian hợp tác. Phiên thảo luận này hướng tới tương lai nơi thế hệ mới dẫn dắt: những người biết suy nghĩ khác biệt, biết kiến tạo giải pháp đoàn kết và nuôi dưỡng hòa bình.

Các diễn giả đã trình bày về một số nguyên nhân dẫn đến tình hình bất định ở Biển Đông. Trong đó gồm cạnh tranh giữa các cường quốc, sự phát triển của công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI), biến đổi khí hậu và các thách thức an ninh phi truyền thống khác.

Với tiềm năng kinh tế của Biển Đông, trữ lượng dầu khí và khí đốt lớn, các nước trong khu vực có cơ hội xây dựng nền kinh tế biển xanh, sử dụng bền vững nguồn lực đại dương, vừa cho phép cải thiện sinh kế cho người dân, vừa bảo vệ sức khỏe hệ sinh thái tự nhiên.

Bên cạnh đó, công nghệ thu thập dữ liệu không gian địa lý được giới thiệu trong phiên thảo luận, nhằm thu thập, chia sẻ thông tin dữ liệu giữa các nước thành viên ASEAN. Điều này sẽ giúp đánh giá quá trình biến đổi khí hậu trên vùng biển và đô thị, cũng như quan sát hoạt động hàng hải và giao thương.

Các diễn giả nhấn mạnh sự cần thiết xây dựng một cơ chế tương tự như các khu vực khác đã triển khai, chẳng hạn cơ chế Copernicus của Liên minh châu Âu (EU) hay hệ thống GeoSUR ở Mỹ Latinh. ASEAN có thể tham khảo những mô hình này để phát triển cơ sở dữ liệu chung, áp dụng cho khu vực Biển Đông. Việc phát huy vai trò của công nghệ sẽ góp phần hỗ trợ giải quyết tranh chấp, xây dựng lòng tin và nâng cao năng lực hợp tác giữa các quốc gia trong khu vực.

Giám đốc Học viện Ngoại giao Nguyễn Hùng Sơn phát biểu bế mạc. (Nguồn: Học viện Ngoại giao)

Phát biểu bế mạc Hội thảo, Giám đốc Học viện Ngoại giao Nguyễn Hùng Sơn đánh giá cao chất lượng thảo luận tại diễn đàn năm nay. Các trao đổi giúp làm rõ bức tranh toàn cảnh tại khu vực, vai trò của các chủ thể liên quan, tác động của công nghệ biển, trí tuệ nhân tạo, phương tiện tự hành đối với an ninh biển khu vực.

Hội thảo cung cấp nhiều ý tưởng, đề xuất hữu ích để tăng cường vai trò trung tâm của ASEAN, đảm bảo thực thi UNCLOS, coi đó là cơ sở quan trọng để thúc đẩy hòa bình, ổn định, phát triển trong khu vực. Giám đốc Học viện Ngoại giao Nguyễn Hùng Sơn nhấn mạnh, trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều bất định, các quốc gia càng cần đối thoại, chia sẻ thông tin và xây dựng năng lực để củng cố thống nhất và đoàn kết.

Xuân Sơn