Quản trị rủi ro trong HTX: Chuyển từ thế bị động sang chủ động kiến tạo giá trị

Một trong những phát hiện quan trọng từ nghiên cứu là sự yếu kém mang tính hệ thống trong năng lực quản trị nội tại của các HTX. Số liệu khảo sát cho thấy một bức tranh tài chính khá mỏng manh khi có tới 60% HTX có vốn điều lệ dưới 1 tỷ đồng, khiến khả năng hấp thụ rủi ro tài chính là rất thấp.

Những lỗ hổng trong "hệ miễn dịch" nội tại

Nghiêm trọng hơn, 93,3% đơn vị gặp khó khăn trong tiếp cận vốn vay chính thức do thiếu tài sản thế chấp hợp pháp, đẩy họ vào tình thế rủi ro thanh khoản cao khi phải đối mặt với tính mùa vụ của sản xuất nông nghiệp.

HTX cần chuyển đổi sang mô hình "quản trị rủi ro tích hợp tinh gọn", được thiết kế dựa trên nguyên tắc tương xứng với quy mô và nguồn lực.

Bên cạnh đó, "khoảng trống năng lực" nhân sự đang là nguyên nhân gốc rễ của nhiều rủi ro hoạt động. Có đến 90% HTX thừa nhận năng lực quản trị điều hành còn hạn chế. Hệ thống kiểm soát nội bộ hoạt động lỏng lẻo, với gần 30% thành viên ban kiểm soát thiếu kiến thức chuyên môn, khiến chức năng giám sát trở nên hình thức.

Sự lạc hậu về công nghệ cũng là một điểm yếu chí mạng khi 80% đơn vị chưa có phần mềm kế toán chuyên dụng, dẫn đến rủi ro sai sót dữ liệu và thiếu minh bạch, làm xói mòn niềm tin của thành viên và đối tác.

Không chỉ yếu về nội lực, các HTX còn đang ở thế yếu trong chuỗi giá trị thị trường. Đa số các đơn vị đang đóng vai trò là "người chấp nhận giá", hoàn toàn bị động trước sự biến động tăng giá vật tư đầu vào và giảm giá sản phẩm đầu ra.

Thực tế này xuất phát từ tình trạng bất cân xứng thông tin nghiêm trọng. Kết quả nghiên cứu chỉ ra 88% HTX thiếu thông tin dự báo thị trường tin cậy, dẫn đến tình trạng sản xuất theo phong trào, dễ rơi vào điệp khúc "được mùa mất giá". Ngay cả khi đã ký kết hợp đồng liên kết, 75% đơn vị vẫn lo ngại về rủi ro đối tác phá vỡ cam kết khi thị trường biến động.

Việc thiếu vắng các công cụ phòng vệ như bảo hiểm nông nghiệp hay hợp đồng tương lai khiến HTX phải gánh chịu toàn bộ rủi ro tồn kho và tiêu thụ.

Áp dụng mô hình quản trị rủi ro tích hợp tinh gọn

Các HTX cần chuyển từ tư duy quản lý dựa trên kinh nghiệm sang quản trị dựa trên dữ liệu, thông qua việc theo dõi các chỉ số cảnh báo sớm đơn giản như tỷ lệ nợ quá hạn hay tỷ lệ hao hụt sản phẩm.

Để giải quyết bài toán trên, không thể áp dụng máy móc các mô hình quản trị rủi ro doanh nghiệp phức tạp và tốn kém. Thay vào đó, cần chuyển đổi sang mô hình "quản trị rủi ro tích hợp tinh gọn", được thiết kế dựa trên nguyên tắc tương xứng với quy mô và nguồn lực của HTX.

Mô hình này tập trung vào việc chính thức hóa các quy trình cốt lõi và đơn giản hóa công cụ quản lý. Trước hết, cần ưu tiên "số hóa" nền tảng tài chính thông qua các phần mềm kế toán đơn giản để minh bạch hóa dữ liệu và kiểm soát dòng tiền. Các HTX cần chuyển từ tư duy quản lý dựa trên kinh nghiệm sang quản trị dựa trên dữ liệu, thông qua việc theo dõi các chỉ số cảnh báo sớm đơn giản như tỷ lệ nợ quá hạn hay tỷ lệ hao hụt sản phẩm.

Song song với đó, cần thiết lập cơ chế kiểm soát "ba tuyến phòng thủ" tinh giản nhưng hiệu quả, tách bạch rõ ràng giữa bộ phận điều hành, bộ phận giám sát và kiểm toán nội bộ. Điều này giúp phát hiện và ngăn chặn sớm các sai sót, gian lận, đảm bảo tính tuân thủ pháp luật và điều lệ.

Quản trị rủi ro không nên được xem là gánh nặng chi phí, mà phải được nhận thức là công cụ kiến tạo giá trị và bảo vệ thành quả đầu tư. Để mô hình này đi vào thực tiễn, bên cạnh sự nỗ lực tự thân của HTX trong việc chuẩn hóa quy trình và nâng cao năng lực nhân sự, rất cần sự hỗ trợ từ cơ chế chính sách. Đó là việc tháo gỡ nút thắt về tài sản thế chấp, hỗ trợ phí bảo hiểm nông nghiệp bao gồm cả rủi ro thị trường, và cung cấp các gói hỗ trợ kỹ thuật để HTX chuyển đổi số. Chỉ khi chủ động kiểm soát được rủi ro, khu vực kinh tế tập thể mới có thể phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng.

TS. Nguyễn Minh Dương

Phó Trưởng Ban Kinh tế - Chính sách,

Liên minh HTX Việt Nam