PHÁT HUY VAI TRÒ CHUYÊN GIA, NHÀ KHOA HỌC TRONG HOẠT ĐỘNG GIẢI TRÌNH TẠI CÁC CƠ QUAN CỦA QUỐC HỘI

Tăng cường tính minh bạch, sự tin tưởng của công chúng thông qua hoạt động giải trình

Hoạt động giám sát thông qua hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội có vai trò quan trọng trong hoạt động giám sát của Quốc hội. Vì vậy, ngay từ đầu năm 2023, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ đã yêu cầu Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội lựa chọn chủ đề giải trình thiết thực, sát với thực tế đang bức xúc, những vấn đề “nóng” trong cuộc sống.

Hiến pháp năm 2013 cũng đã hiến định “báo cáo, giải trình” thành một trong những hình thức giám sát của Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội. Theo đó, Điều 77 Hiến pháp 2013 quy định: “Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội có quyền yêu cầu thành viên Chính phủ, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Tổng Kiểm toán nhà nước và cá nhân hữu quan báo cáo, giải trình hoặc cung cấp tài liệu về những vấn đề cần thiết. Người được yêu cầu có trách nhiệm đáp ứng yêu cầu đó. 2. Các cơ quan nhà nước có trách nhiệm nghiên cứu và trả lời những kiến nghị của Hội đồng Dân tộc và các Ủy ban của Quốc hội”.

Phiên giải trình về nội dung “Việc thực hiện chính sách, pháp luật trong tuyển dụng, sử dụng, quản lý đội ngũ giáo viên mầm non, phổ thông và tình hình tổ chức triển khai dạy học trong bối cảnh Covid-19”

Trình tự của hoạt động báo cáo, giải trình được quy định tại Luật Tổ chức Quốc hội (Điều 82) và Luật Hoạt động giám sát của Quốc hội và Hội đồng nhân dân) năm 2015 (Điều 43). Nghị quyết về chương trình hoạt động giám sát hàng năm của Quốc hội đều dành một điều quy định việc Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội căn cứ vào chương trình giám sát của Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban của Quốc hội xây dựng, triển khai thực hiện chương trình hoạt động giám sát của mình và tổ chức hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủy ban.

Hoạt động giải trình giúp tăng cường tính minh bạch và sự tin tưởng của công chúng vào quá trình lập pháp, đồng thời giúp tránh được những tranh chấp và bất đồng quan điểm trong quá trình thực hiện các chính sách mới.

Vai trò quan trọng của chuyên gia, nhà khoa học trong hoạt động giải trình

PGS.TS Lê Bộ Lĩnh, đại biểu Quốc hội khóa XII, XIII, nguyên Phó Tổng Thư ký Quốc hội, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho rằng, các chuyên gia và nhà khoa học có vai trò rất quan trọng trong hoạt động giải trình tại Hội đồng Dân tộc, các Ủỷ ban của Quốc hội. Các chuyên gia và nhà khoa học có nhiệm vụ cung cấp thông tin và kiến thức chuyên môn để giúp các đại biểu Quốc hội hiểu rõ hơn về các vấn đề cần giải quyết. Cụ thể, khi các đại biểu Quốc hội cần đưa ra quyết định về một vấn đề cụ thể, họ thường sẽ mời các chuyên gia và nhà khoa học tới các buổi họp của Ủy ban để trình bày các thông tin về vấn đề đó. Các chuyên gia và nhà khoa học sẽ đưa ra các số liệu, dữ liệu, nghiên cứu, phân tích và nhận định về tình hình thực tế để giúp các đại biểu Quốc hội có thể đưa ra quyết định chính xác và hiệu quả.

Dẫn ví dụ cụ thể có thể là trong quá trình xây dựng chính sách về biến đổi khí hậu, các chuyên gia và nhà khoa học về khí hậu sẽ thường được mời để đưa ra ý kiến và đề xuất giải pháp, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh cho rằng, các chuyên gia và nhà khoa học có thể đưa ra các báo cáo, nghiên cứu và phân tích để giải thích các khái niệm khoa học, các công nghệ và phương pháp mới nhất để giải quyết các vấn đề liên quan đến biến đổi khí hậu. Họ có thể giải thích các tác động của biến đổi khí hậu đến con người và môi trường sống, và đề xuất các giải pháp hành động để giảm thiểu tác động này.

PGS.TS Lê Bộ Lĩnh, đại biểu Quốc hội khóa XII, XIII, nguyên Phó Tổng Thư ký Quốc hội, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội

Ngoài ra, các chuyên gia và nhà khoa học còn có thể đưa ra các đánh giá về tính khả thi và hiệu quả của các giải pháp đề xuất, và đưa ra những khuyến nghị để cải thiện chính sách. Vì vậy, vai trò của các chuyên gia và nhà khoa học là rất quan trọng trong việc hỗ trợ cho đại biểu Quốc hội và Quốc hội đưa ra các quyết định chính sách khoa học và công bằng.

Một ví dụ khác, trong phiên giải trình về công nghệ mới nổi như trí tuệ nhân tạo (AI), các chuyên gia và nhà khoa học có vai trò rất quan trọng trong việc giải thích các khái niệm khoa học, các ứng dụng và tiềm năng của trí tuệ nhân tạo cho các nhà lập pháp, tạo ra các chính sách và quy định cho việc phát triển và sử dụng trí tuệ nhân tạo. Các chuyên gia và nhà khoa học có thể giải thích các khái niệm cơ bản về trí tuệ nhân tạo, bao gồm các phương pháp học máy, xử lý ngôn ngữ tự nhiên, thị giác máy tính và các ứng dụng của chúng. Họ có thể giải thích những ưu điểm và hạn chế của các phương pháp này, và cung cấp cho các nhà lập pháp những thông tin cần thiết để đưa ra quyết định chính sách về trí tuệ nhân tạo. Như vậy, các chuyên gia và nhà khoa học cũng có vai trò trong việc đánh giá các tác động của trí tuệ nhân tạo đến xã hội và kinh tế. Họ có thể đưa ra các đề xuất về các biện pháp bảo vệ quyền riêng tư và an ninh thông tin, đảm bảo tính công bằng và đạo đức trong việc sử dụng trí tuệ nhân tạo, và đề xuất các chính sách và quy định để phát triển trí tuệ nhân tạo theo hướng bền vững và có lợi cho xã hội.

Tọa đàm tham vấn chuyên gia về việc thực hiện chính sách, pháp luật trong tuyển dụng, sử dụng, quản lý đội ngũ giáo viên phổ thông, mầm non của Ủy ban Văn hóa, Giáo dục trước Phiên giải trình

Nhấn mạnh các chuyên gia và nhà khoa học có vai trò quan trọng trong các phiên giải trình phục vụ hoạt động giám sát, đặc biệt là trong việc đánh giá và giám sát các hoạt động có liên quan đến môi trường và tài nguyên thiên nhiên, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh lấy ví dụ, trong quá trình giám sát và đánh giá các hoạt động khai thác mỏ, các chuyên gia và nhà khoa học có thể được mời tham gia để đánh giá tác động của hoạt động khai thác mỏ đến môi trường, tài nguyên nước và đất đai, và tác động đến sức khỏe của cộng đồng địa phương. Họ có thể đưa ra các đề xuất về các biện pháp giảm thiểu tác động của hoạt động khai thác mỏ đến môi trường và cộng đồng, và các biện pháp tái tạo môi trường. Các chuyên gia và nhà khoa học cũng có vai trò trong việc giám sát chất lượng môi trường, bao gồm giám sát chất lượng không khí, nước và đất. Họ có thể thực hiện các nghiên cứu và phân tích để đánh giá tình trạng ô nhiễm môi trường, và đưa ra các khuyến nghị để cải thiện chất lượng môi trường.

Rõ ràng, vai trò của các chuyên gia và nhà khoa học trong hoạt động giải trình tại các ủy ban của Quốc hội rất quan trọng đối với sự phát triển của đất nước. Các chuyên gia và nhà khoa học giúp các đại biểu Quốc hội đưa ra các quyết định dựa trên kiến thức chuyên môn, khoa học, để đảm bảo các quyết định đó sẽ mang lại lợi ích cho cả đất nước và người dân.

Giải pháp phát huy tối đa trong thời gian tới

Để phát huy được vai trò của chuyên gia và nhà khoa học trong hoạt động giải trình tại các cơ quan của Quốc hội, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh cho rằng, cần có các giải pháp cả từ phía chuyên gia, nhà khoa học và phía các cơ quan tổ chức giải trình.

Đối với các chuyên gia, nhà khoa học, có một số điều có thể làm. Cụ thể, thứ nhất, cần xây dựng mối quan hệ tốt với các đại biểu Quốc hội: Các chuyên gia và nhà khoa học cần phải tìm cách thiết lập mối quan hệ tốt với các đại biểu Quốc hội để được mời tham gia vào các buổi họp và có cơ hội giải thích, trình bày kiến thức chuyên môn của mình. Bên cạnh đó, cập nhật kiến thức và nghiên cứu mới nhất: Các chuyên gia và nhà khoa học cần cập nhật kiến thức và nghiên cứu mới nhất trong lĩnh vực của mình để có thể cung cấp thông tin chính xác và hiệu quả cho các đại biểu Quốc hội. Sử dụng ngôn ngữ đơn giản và dễ hiểu để giải thích các thông tin chuyên môn của mình cho các đại biểu Quốc hội, tránh sử dụng các thuật ngữ khó hiểu hay quá trừu tượng; thể hiện sự tôn trọng và độc lập trong quá trình giải thích và trình bày kiến thức chuyên môn của mình, không bị chi phối bởi bất kỳ lợi ích nào; tham gia các hoạt động nghiên cứu và giáo dục để tăng cường kiến thức và kinh nghiệm của mình, từ đó giúp phát huy tối đa vai trò của mình trong hoạt động giải trình tại các ủy ban của Quốc hội…

Mặt khác, các cơ quan Quốc hội cần tạo điều kiện thuận lợi cho các chuyên gia và nhà khoa học tham gia vào hoạt động giải trình. Điều này bao gồm việc cung cấp thông tin đầy đủ về thời gian, địa điểm, chủ đề của các phiên giải trình để các chuyên gia và nhà khoa học có thể sắp xếp thời gian và chuẩn bị tốt hơn. Qua đó, lắng nghe và trao đổi kỹ với các chuyên gia và nhà khoa học để hiểu rõ hơn về các vấn đề cần giải quyết. Các đại biểu Quốc hội cần đặt câu hỏi và thảo luận với các chuyên gia và nhà khoa học để hiểu rõ hơn về các thông tin và kiến thức chuyên môn mà họ đưa ra. Bên cạnh đó, tôn trọng và đánh giá cao đóng góp của chuyên gia và nhà khoa học trong quá trình giải trình. Điều này bao gồm việc công bố các thông tin và kết quả từ các buổi giải trình, cũng như đưa ra các quyết định dựa trên các thông tin và kiến thức chuyên môn được cung cấp bởi các chuyên gia và nhà khoa học.

Đặc biệt, cần đảm bảo tính đa dạng trong việc mời các chuyên gia và nhà khoa học tham gia giải trình. Điều này bao gồm việc lựa chọn các chuyên gia và nhà khoa học từ nhiều lĩnh vực khác nhau để đảm tính khách quan, toàn diện.

Để đảm bảo vai trò của chuyên gia và nhà khoa học được phát huy tối đa trong hoạt động giải trình tại các cơ quan của Quốc hội, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh lưu ý, cần có quy định rõ ràng về việc mời và sử dụng thông tin từ các chuyên gia và nhà khoa học. Cụ thể, cần quy định rõ ràng các tiêu chí để mời các chuyên gia và nhà khoa học tham gia giải trình, bao gồm độ tuổi, kinh nghiệm, tài năng và chuyên môn trong lĩnh vực liên quan đến vấn đề được giải trình; cách thức mời các chuyên gia và nhà khoa học tham gia giải trình, bao gồm việc cung cấp thông tin chi tiết về thời gian, địa điểm và chủ đề của các buổi họp. Đồng thời, các cơ quan của Quốc hội cần đề ra các điều kiện đối với các chuyên gia và nhà khoa học tham gia giải trình, bao gồm yêu cầu các chuyên gia và nhà khoa học cung cấp các tài liệu, dữ liệu và các báo cáo nghiên cứu liên quan đến vấn đề được giải trình…/.

Thu Phương