NSND Diễm Lộc: Nàng 'Súy Vân' của kịch nghệ sân khấu

Tuy là lớp học ngắn hạn song các học viên được học kỹ thuật hát rất kỹ càng từ sơ cấp đến trung cấp, được lãnh đạo và các nghệ sĩ nổi tiếng quan tâm. Nghệ nhân Dịu Hương khi ấy đang rất nổi tiếng là một trong những giáo viên của lớp học này. Vừa nhìn thấy Diễm Lộc, bà đã bảo: Cô bé hát thử một bài xem nào. Diễm Lộc thể hiện bản “Duyên phận phải chiều” và nhận được lời khen của cô Dịu Hương và nhà viết kịch Lưu Quang Thuận. Kết thúc lớp học, Diễm Lộc trở về nhà, chưa biết tính toán thế nào cho con đường nghệ thuật thì Đoàn Chèo Cổ Phong được thành lập và cần tuyển diễn viên. Ông Trần Huyền Trân khi ấy là trưởng đoàn đã tuyển đủ số diễn viên cho vở “Kim Nham” do chính ông làm đạo diễn để ra mắt đoàn kịch. Nghệ sĩ Diễm Lộc không ngờ mình may mắn lọt vào mắt xanh của đạo diễn, càng vui hơn khi được giao vai chính: Súy Vân. Khi ấy, bà cũng không thể tưởng tượng nổi, nhân vật Súy Vân có tầm quan trọng đặc biệt trong nghệ thuật chèo truyền thống, càng không nghĩ cô gái điên này lại ảnh hưởng đến cuộc đời mình ghê gớm. “Tôi chỉ tâm niệm cố gắng hết mình, học và làm thật tốt”, bà tâm sự.

Diễm Lộc chỉ mới được học sơ cấp, trong khi đó vai Súy Vân có nhiều điệu hát khó. Nhờ giọng hát bẩm sinh trong trẻo, khỏe mạnh nên Diễm Lộc dễ dàng thành công. Bà chính thức được nghệ nhân Dịu Hương hướng dẫn diễn xuất trích đoạn Súy Vân giả dại, vốn là phần diễn hay nhất của vở. Tuy là một đoàn chèo mới thành lập, song Cổ Phong bước đầu làm việc khá chuyên nghiệp, nhất là khâu truyền thông, có cả một họa báo quảng cáo cho vở diễn. Ngày ấy, khán giả yêu sân khấu không ai không biết nàng Súy Vân vì lỡ yêu khách giang hồ Trần Phương mà giả điên để bỏ chồng, để rồi cuối cùng bị người tình phụ bạc. Diễm Lộc nhớ nhất màn 5 của vở, khi Súy Vân một mình lang thang đi ăn mày, vừa lúc chồng thi đỗ làm quan về. Chồng cũ đưa nàng một nắm cơm, bên trong bọc một nén vàng, ngụ ý hai người không thể trở về như xưa được nữa. Súy Vân giở nắm cơm ra, thấy nén vàng, biết là chồng mình, cảm thấy quá xót xa đã nhảy xuống giếng tự tử. Từ vai diễn này Diễm Lộc nổi đình nổi đám trong những đêm diễn ăn khách của Đoàn Chèo Cổ Phong trên khắp các rạp ở Hà Nội. Vai diễn Súy Vân mang đến cho bà thành công ngoài sự mong đợi ngay từ những ngày đầu bước chân vào nghệ thuật. Song bà cũng không thể tưởng tưởng, cuộc đời mình lại gắn với sự trưởng thành của nàng Súy Vân như một mối duyên, một định mệnh mà tại thời điểm đó chưa diễn viên nào dám mơ đến.

NSND Diễm Lộc trong một phim truyền hình.

Khi Nhà hát Chèo Việt Nam bắt tay “làm mới” vở “Súy Vân giả dại”, người được giao trọng trách là GS, NSND Trần Bảng. Vở diễn “Kim Nham” được đổi tên thành “Súy Vân”, trong đó nhân vật chính là người phụ nữ khát khao được tự do, được khẳng định nữ quyền và dám đấu tranh cho khát vọng của mình. Và như mối duyên tiền định, lúc này Diễm Lộc cũng vừa chuyển về Nhà hát Chèo Việt Nam và bà được chọn đóng vai Súy Vân.

Lúc này nàng Súy Vân nổi tiếng của “Kim Nham” lại tiếp tục học ngày học đêm, cầm bát cơm lên cũng phải hát được một điệu mới cho phép mình ăn. Thế nhưng, những đoạn khó, Diễm Lộc vẫn chỉ nhận được cái lắc đầu của đạo diễn. GS, NSND Trần Bảng bảo bà không hiểu nhân vật, diễn chưa sâu và không có màu sắc. Diễm Lộc cảm thấy bế tắc, cuộc đời, tâm tư, tình cảm của nhân vật vượt quá sức của cô gái ngoài 20 vốn quen sống trong êm ấm như bà. Cô diễn viên trẻ trằn trọc, rồi 1giờ đêm đội nón đi ra cánh đồng Mai Dịch ngày ấy hoang vu, lộng gió, tiếng ếch kêu và đom đóm lập lòe suốt mấy đêm liền, Diễm Lộc đã cảm nhận được sự cô đơn của kiếp người.

Đến màn Súy Vân giả dại, tập mãi mà đạo diễn vẫn chưa ưng, nhất là lúc cười, ông cho Diễm Lộc 3 ngày để học cười. “Tôi chỉ ao ước được nhìn thấy người điên ngoài đời xem họ cười thế nào, nhưng tôi không sao gặp được. Thôi, đành tự mình sáng tạo vậy”, bà tâm sự. Ngày ấy, cũng ở khu văn công có ngôi nhà đang xây, bắc giàn giáo khá cao, đêm đêm, Diễm Lộc leo lên đấy học cười. Bà tập trung vào một chữ A, rồi Á, À và học cười sao để tiếng vang xa. Dù chỉ một chữ nhưng A và Á có sắc thái biểu cảm khác nhau và khi cười tạo thành vần. Bài cười của Diễm Lộc đã nhận được cái gật đầu của đạo diễn khó tính.

Diễm Lộc hóa thân nàng Súy Vân.

Lần đó, vở “Súy Vân” cải biên ra mắt đã tạo cú sốc cho khán giả cũng như giới làm sân khấu bởi vẻ đẹp tinh tế, trọn vẹn, chứng tỏ sức sống mạnh mẽ của chèo, bộ môn nghệ thuật lâu đời, niềm tự hào của kịch hát truyền thống Việt Nam. Đặc biệt, Diễm Lộc nổi lên như một ngôi sao sáng trong làng kịch nghệ nước nhà. Giọng hát, diễn xuất, vũ đạo của bà được trau truốt từng chi tiết, không thừa bất cứ động tác nào. Khát vọng giũ bỏ cuộc sống vợ chồng lạnh nhạt của chế độ đa thê để đi đến tình yêu mới tự do, nơi người phụ nữ luôn được yêu thương, trân trọng của Súy Vân qua sự thể hiện của Diễm Lộc đã làm lay động trái tim của hàng triệu khán giả. Những khán giả từng xem bà diễn đã quay băng hình để lưu giữ như một bảo vật không thể đánh mất. Đã hơn nửa thế kỷ trôi qua, song nhắc đến vai diễn này, người ta phải nói Diễm Lộc đầu tiên.

Nhờ lao động cất lực ở vai Súy Vân, rồi sau này là Thị Màu trong “Quan âm Thị Kính” - hai vai diễn khó nhất trên sân khấu chèo, nên những vai sau này, Diễm Lộc hoàn thành khá dễ dàng. Diễm Lộc trở thành đào chính ăn khách của Nhà hát Chèo Việt Nam với những vở kinh điển như “Lưu Bình Dương Lễ”, “Thái hậu Dương Vân Nga”, “Tấm Cám”, “Lọ nước thần”… Sau này, bà cũng tham gia đóng phim, trở thành gương mặt quen thuộc của màn ảnh truyền hình trong “Đường đời”, “Nắng chiều”, “Mùa lá rụng”, “Lều chõng”…

Những cống hiến của Diễm Lộc cho nghệ thuật chèo sớm được ghi nhận. Bà được phong danh hiệu NSƯT đợt đầu tiên. Tuy nhiên, trong giai đoạn khó khăn, các cuộc thi, liên hoan ít được tổ chức, nên bà không có đủ huy chương để tiếp tục được phong danh hiệu cao hơn. Kể từ khi ghi dấu ấn với vai Súy Vân, nghệ sĩ Diễm Lộc luôn nhận được những lời mời giảng dạy tại Đại học Sân khấu Điện ảnh, các nhà hát, đơn vị nghệ thuật chèo từ Trung ương tới địa phương. Học trò của bà, nhiều người đã thành danh, được nhận danh hiệu NSND. Đối với bà, được hát, diễn và sống với sân khấu đã là hạnh phúc vô bờ. Vì thế, khi được phong danh hiệu NSND năm 2015, Diễm Lộc đã vô cùng bất ngờ. Bà coi đó là phần thưởng vô giá mà Nhà nước tặng cho mình ở tuổi 80, sau gần 6 thập kỷ sống cùng nghệ thuật.

MAI CHÂU