Người vẽ Đài tưởng niệm Bắc Sơn và món nợ ân tình với cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt

Theo thông tin từ gia đình, kiến trúc sư Lê Hiệp – tác giả thiết kế Đài tưởng niệm các Anh hùng Liệt sĩ tại đường Bắc Sơn (Đài tưởng niệm Bắc Sơn - PV), Hà Nội, đã qua đời ngày 6-10, hưởng thọ 84 tuổi.

Lễ viếng của ông được tổ chức sáng 9-10 tại Nhà tang lễ số 5 Trần Thánh Tông (Hà Nội).

Mô hình như đối thoại với cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt

Năm 2022, trong thời gian, Đài tưởng niệm Bắc Sơn tạm ngừng tổ chức lễ viếng để tu bổ, bảo dưỡng.

Chúng tôi từng có dịp gặp kiến trúc sư Lê Hiệp tại căn nhà nhỏ trên phố Nguyễn Biểu, Hà Nội. Câu chuyện khi ấy mở ra một hành trình đầy tình cờ nhưng cũng thấm đẫm tâm huyết – hành trình ra đời của Đài tưởng niệm Bắc Sơn, nơi lưu giữ ký ức về những người đã hy sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc.

Kiến trúc sư Lê Hiệp. Ảnh: VIẾT THỊNH

Ông Hiệp kể: “Chính ở đây, ngay căn nhà này – khi ấy chỉ là một căn lều – tôi đã vẽ nên Đài tưởng niệm Bắc Sơn”.

Vào khoảng những năm 1980-1990, thời kỳ còn nhiều khó khăn, ông vừa dạy học vừa cùng các học trò nhận việc ngoài giờ để có thêm thu nhập.

Năm 1992, trong lúc đang làm việc tại nhà, hai người bạn mang đến nhờ ông hoàn thiện bản vẽ cho hai phương án dự thi thiết kế Đài tưởng niệm. Họ để lại cho ông toàn bộ hồ sơ, bản thuyết minh và cả điều lệ cuộc thi.

“Làm xong hai phương án, còn thừa hai tờ giấy trắng tinh, học trò tôi bảo: Thầy nghĩ xem làm được gì thì làm thêm một cái, chứ vẽ hai cái kia chán tay quá” – ông cười kể.

Từ gợi ý đó, ông nảy ra ý tưởng riêng và phác thảo bản vẽ thứ ba. Không ai ngờ, chính bản vẽ ấy sau này trở thành công trình Đài tưởng niệm Bắc Sơn được cả nước biết đến.

Phương án của ông chỉ đoạt giải nhì cuộc thi. Nhưng sau đó, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã đến tận trụ sở UBND TP Hà Nội để nghe trực tiếp báo cáo kết quả tuyển chọn.

Sau khi xem phương án đạt giải nhất và nghe thuyết trình thêm vài phương án khác, cố Thủ tướng lại chọn phương án của kiến trúc sư Lê Hiệp để xây dựng. Ông kể, sau này cố Thủ tướng có nói rằng chính mô hình nhỏ ấy “như đối thoại với ông” và khiến ông đi đến quyết định lựa chọn.

Đài tưởng niệm Bắc Sơn tại thời điểm bắt đầu được thi công. Ảnh tư liệu.

Khi công trình được thi công, dư luận lúc đó có nhiều ý kiến trái chiều. “Chê cũng nhiều lắm. Có người bảo trông như cái ghế đẩu” – ông nhớ lại.

Theo ông, thiết kế này đi ra ngoài sự quen thuộc, bởi nó không tạc hình người, không giơ tay, không dựng cao một khối đá, mà tìm cách thể hiện khác biệt.

“Tôi chọn cách khoét đi, chứ không đắp lên. Dùng phần mất mát để nói về hy sinh. Chính cái không còn đó mới là cái gợi lên sự vĩnh hằng” – ông nói.

Trong phương án của mình, ông tạo hình khối vuông, bên trong đục một khoảng trống như ngôi miếu nhỏ, đặt bia tưởng niệm. “Về mặt thủ pháp kiến trúc, việc khoét đi – tức là lấy mất để nói về cái mất – lại chính là cách thể hiện sâu sắc nhất cho tinh thần hy sinh. Tôi làm rất nhanh, hai ngày có cả bản vẽ và mô hình”, ông kể tiếp.

Nợ anh Sáu Dân một món nợ ân tình

Dù nhiều lần cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đến thăm công trình trong quá trình thi công, nhưng ông Hiệp vẫn chưa có dịp gặp trực tiếp.

Cuộc gặp đầu tiên giữa người thiết kế và người đã chọn phương án ấy chỉ diễn ra tám năm sau, khi Đài tưởng niệm Bắc Sơn đã hoàn thành. “Đó là năm 2001. Một hôm, tôi nhận được cuộc điện thoại từ Văn phòng Thủ tướng. Người trong máy nói chú Sáu muốn gặp để nói chuyện” – ông kể lại.

Cố Thủ tướng mở đầu bằng một câu hỏi mà ông Hiệp vẫn nhớ mãi: “Cuối cùng, Đài tưởng niệm Bắc Sơn là cái gì?”.

Đó là lần đầu tiên ông có dịp nói rõ với người đã tin tưởng chọn phương án của mình về ý tưởng ẩn sau từng nét kiến trúc.

Kiến trúc sư Lê Hiệp (người cởi trần) tại công trường thi công Đài tưởng niệm. Ảnh tư liệu

Ông nói: “Trong tâm linh người Việt, cái miếu bên đường là thứ gần gũi nhất, là nơi cho thập loại chúng sinh. Tôi muốn công trình này là chỗ lưu giữ, quy tụ và tỏa sáng các giá trị tinh thần dân tộc. Từ ngoài đi vào là một cuộc quy tụ, từ trong đi ra là một cuộc lan tỏa”.

Ông giải thích thêm sáng tác này không mang dấu ấn của thời sự hay chịu ảnh hưởng của bất kỳ trường phái kiến trúc nào. “Nó đơn giản chỉ là chỗ người Việt thắp hương cho người Việt.

Không phải nơi để chiêm ngưỡng điêu khắc, mà là nơi người sống tưởng nhớ người đã khuất. Về tạo hình, nó không phải hình người, hình vật, mà gợi nên những điều thuộc về thiên nhiên – mây trời, hương khói, cỏ cây, hoa lá”.

Ông vẫn nhớ rõ tinh thần trong Thông báo số 1 của Văn phòng Thủ tướng về công trình này: “Người đã khuất vẫn còn sống mãi. Dân tộc Việt Nam mãi mãi đi lên”.

Kiến trúc sư Lê Hiệp và các chuyên gia tại nơi thi trong lần bảo dưỡng, tu bổ năm 2022. Ảnh: VT

“Tôi nói với cố Thủ tướng rằng, để diễn đạt tinh thần ấy bằng kiến trúc là vô cùng khó, nhưng tôi đã cố gắng chuyển tải. Tôi giữ nguyên bố cục truyền thống – tam cấp, đối xứng – nhưng cố ý làm ba cấp không hoàn chỉnh, bởi hoàn chỉnh là sự kết thúc. Tôi muốn nó thể hiện tinh thần "mãi mãi đi lên"”- ông kể.

Nghe xong, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt lặng một lát rồi nói: “Khi lựa chọn nó, ta đâu đã quen biết gì nhau. Mô hình bé nhỏ đó đã cuốn hút mình, thuyết phục mình bằng chính những điều Hiệp nói hôm nay. Thôi, ta chia đôi phần trách nhiệm, ai khen ta cùng hưởng, ai chê ta cùng chịu. Hôm nào ra thăm lại, chụp với nhau kiểu ảnh kỷ niệm”.

Đài tưởng niệm Bắc Sơn hiện nay.

Ông Hiệp kể rằng cũng từ sau cuộc gặp gỡ đó ông cảm thấy nợ “anh Sáu Dân” một món nợ ân tình. Kể từ đó, cố Thủ tướng thường đến nhà ông chơi, nhiều chuyến công tác còn rủ ông đi cùng đến nhiều địa phương từ Nam chí Bắc.

VIẾT THỊNH