Nghệ thuật múa Việt Nam: Chủ động sáng tạo và linh hoạt tiếp cận công chúng

Còn mang tính rập khuôn, khiên cưỡng

TS. Lê Hải Minh, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam nhớ lại, tháng 1/1988, Đoàn múa Phương Bắc (Dance North, Australia) đến Việt Nam mang theo phong cách múa đương đại phương Tây do biên đạo Cheryl Stock giới thiệu. Đây là lần đầu tiên một đoàn múa đương đại từ phương Tây đến biểu diễn tại Việt Nam sau chiến tranh. Tuy nhiên, tại thời điểm đó, phong cách này được các nghệ sĩ múa Việt Nam gọi là “múa hiện đại Úc”, dẫn đến nhận thức chưa chính xác về múa đương đại trong giới chuyên môn và công chúng Việt Nam.

Ngay sau đó, tiếp thu chủ trương chính sách của Đảng và nhà nước về tính dân tộc trong văn học nghệ thuật, các biên đạo Việt Nam đã kết hợp ngôn ngữ múa dân tộc trong tiết mục, vở múa. Theo TS. Lê Hải Minh, “đây là xu hướng nổi bật trong giai đoạn đầu Đổi mới, bắt đầu từ cuối những năm 1980 và phát triển mạnh trong những thập niên sau đó. Các biên đạo múa đã chủ động nhào nặn ngôn ngữ múa dân gian, dân tộc với kỹ thuật ballet cổ điển và tư duy sáng tạo từ múa hiện đại, múa đương đại phương Tây, tạo nên hình thức biểu đạt mới, gần gũi với khán giả đương thời nhưng vẫn mang đậm màu sắc văn hóa Việt”.

Cảnh trong vở múa đương đại "Rơm" của biên đạo Nguyễn Tấn Lộc, trình diễn tại Hội An tháng 8/2024, đem đến một sản phẩm văn hóa - du lịch đặc trưng cho làng quê Hội An.. Ảnh: BTC

Lời ru của rừng (1994) của NSND Phạm Anh Phương, phần âm nhạc do nhạc sĩ Quốc Trung sáng tác, là tiết mục múa điển hình, khởi nguồn cho xu hướng sáng tác này. Tiết mục sử dụng ngôn ngữ múa dân tộc vùng Trường Sơn - Tây Nguyên hòa quyện cùng các yếu tố kỹ thuật của ballet cổ điển và múa hiện đại, tạo nên sự hài hòa trong kết cấu, ngôn ngữ múa và hiệu ứng nghệ thuật đặc sắc, phản ánh sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại.

Nhiều tác phẩm sau này có sự sáng tạo trong kết cấu, ngôn ngữ múa như Vũ điệu của nắng (2008) của NSND Nguyễn Hồng Phong; thơ múa Huyền thoại đẻ đất đẻ nước (2009) của NSND Nguyễn Thị Thu Hà; Ta đã ở đó (2013) do Nguyễn Ngọc Anh, NSƯT Tạ Thùy Chi biên đạo và biểu diễn... Xu hướng múa đương đại mang tư duy quốc tế có Sương sớm (2012) của Tấn Lộc, Một tập thể các cá nhân (2014) của Lê Vũ Long... Đi miết rứa, mặt đường lỏng (2022) của Nguyễn Hạ Xuân Nguyên lại kết hợp với các loại hình nghệ thuật khác và công nghệ…

Trong quá trình sáng tác, nhiều biên đạo mạnh dạn kết hợp các yếu tố sáng tạo theo cảm quan cá nhân, hình thành “dòng múa dân gian đương đại”. Dòng múa này chưa được định danh rõ ràng trong lý luận quốc tế, song đã được nhiều nơi trên thế giới áp dụng và trở nên phổ biến ở Việt Nam. Tuy nhiên, sự vận dụng đôi khi còn mang tính rập khuôn, đặc biệt trong việc ứng dụng ngôn ngữ múa nước ngoài hay áp dụng một cách khiên cưỡng các yếu tố dân tộc. Ví dụ như việc sử dụng trang phục, âm nhạc, đạo cụ... như một công thức bắt buộc để thể hiện “bản sắc” dẫn đến định hình cứng nhắc và làm nghèo khả năng sáng tạo.

ThS. Nguyễn Thị Thanh Hoa, Viện Sân khấu, Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội cho rằng, những tiết mục, vở múa theo xu hướng này chưa đáp ứng nhu cầu thưởng thức, khám phá của một bộ phận khán giả đương đại. Bên cạnh đó có hiện tượng lạm dụng công nghệ trong biểu diễn hay thiếu vắng tính sáng tạo trong một số tiết mục...

Phản ánh chiều sâu tư tưởng và xã hội đương đại

TS. Lê Hải Minh cho rằng, các biên đạo múa không chỉ khai thác yếu tố truyền thống mà cần mạnh dạn thử nghiệm những hình thức, ngôn ngữ biểu đạt mới, thể hiện được sự giao thoa giữa các dòng múa dân gian, ballet cổ điển, đương đại; khai thác chiều sâu tư tưởng, cảm xúc cá nhân, các vấn đề xã hội và triết lý nhân sinh thông qua hình thức biểu đạt mới.

Nghệ sĩ cũng không nên dừng ở cơ chế đặt hàng mà chủ động tổ chức hoạt động sáng tạo, khẳng định tiếng nói cá nhân và tiếp cận công chúng theo những phương thức linh hoạt hơn. Từ đó, triển khai các thử nghiệm mang tính đột phá về không gian trình diễn (sân khấu mở, bảo tàng, đường phố), hình thức thể hiện (múa tương tác, múa ngẫu hứng), cũng như quan hệ giữa nghệ sĩ, tác phẩm và khán giả.

Tiết mục trình diễn của nghệ sĩ múa Linh Nga trong Tuần lễ Thời trang Quốc tế Việt Nam (AVIFW) 2024. Ảnh: AVIFW

Đồng quan điểm, ThS. Nguyễn Thị Thanh Hoa khẳng định, cần phát triển nghệ thuật múa theo hướng độc lập, sáng tạo và hòa nhập; kết hợp tư duy sáng tạo và tư duy biểu diễn, phát huy tính chuyên nghiệp, năng động, thích ứng nhanh với môi trường phát triển của nghệ thuật đương đại. “Nghệ sĩ trẻ cũng cần tinh thần, ý chí và bản lĩnh vững vàng, dám đối mặt với thử thách để vượt qua những trở ngại thời cuộc”.

Nguyên Giám đốc Nhà hát Ca múa nhạc Quân đội, PGS.TS.NSND. Ứng Duy Thịnh từng đưa ra các yếu tố để tác phẩm múa hấp dẫn, tầm cỡ, xứng đáng với sự nghiệp Đổi mới. Đó là phải góp phần xây dựng được các giá trị phục vụ xã hội, phục vụ con người, tức là cái con người cần, xã hội cần.

“Tư duy đổi mới trong nghệ thuật múa Việt Nam không chỉ phản ánh sự đổi mới trong nghệ thuật mà còn phản ánh sự phát triển của xã hội, bám sát hiện thực đời sống để phát triển lên tầm cao mới. Điều này yêu cầu các nghệ sĩ múa phải tiếp tục nghiên cứu, sáng tạo, vừa duy trì những giá trị cốt lõi của văn hóa dân tộc, vừa mạnh dạn đổi mới, thử nghiệm để không ngừng phát triển. Nghệ thuật múa Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập văn hóa cần tiếp tục tìm tòi, sáng tạo, khẳng định vị thế”, PGS.TS.NSND. Ứng Duy Thịnh nhấn mạnh.

Hương Sen