Mỹ - Trung sau 'cú sốc' 2025 Đối đầu, thích nghi và giới hạn của thuế quan

Năm 2025 đánh dấu giai đoạn căng thẳng nhất của quan hệ thương mại Mỹ - Trung kể từ sau đại dịch. Ảnh: SCMP

Cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung bước sang giai đoạn mới trong năm 2025 đã trở thành một trong những phép thử lớn nhất đối với trật tự kinh tế toàn cầu kể từ sau đại dịch. Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump quay trở lại Nhà Trắng từ tháng 1/2025 không chỉ làm gia tăng căng thẳng địa chính trị mà còn tái kích hoạt cuộc đối đầu thương mại giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới, với mức độ và phạm vi sâu rộng hơn giai đoạn 2018 - 2020.

Trong suốt một năm đầy biến động, các chính phủ, doanh nghiệp và thị trường tài chính toàn cầu liên tục phải thích nghi trước các cú sốc từ thuế quan, kiểm soát xuất khẩu và những biện pháp trả đũa ăn miếng trả miếng. Tuy nhiên, từ chính những xáo trộn đó, Mỹ và Trung Quốc cũng rút ra những bài học quan trọng về sức chịu đựng, giới hạn của công cụ thuế quan và vai trò then chốt của chuỗi cung ứng trong cạnh tranh chiến lược.

Một năm “tàu lượn” của thương mại toàn cầu

Bước ngoặt lớn diễn ra vào tháng 4/2025, khi Tổng thống Trump công bố áp dụng “thuế quan đối ứng” đối với gần như toàn bộ các đối tác thương mại của Mỹ. Động thái này ngay lập tức làm rung chuyển thị trường toàn cầu, đẩy quan hệ thương mại Mỹ - Trung vào giai đoạn được nhiều chuyên gia gọi là “chiến tranh thương mại 2.0”.

Thuế quan giữa hai nước có thời điểm được nâng lên mức ba chữ số, tiệm cận một lệnh cấm vận trên thực tế. Song song với đó, Washington và Bắc Kinh liên tiếp triển khai các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, đặc biệt nhắm vào chất bán dẫn, thiết bị sản xuất chip và đất hiếm - những lĩnh vực then chốt đối với cạnh tranh công nghệ và an ninh quốc gia.

Sau một năm đầy biến động, cả Mỹ và Trung Quốc đều buộc phải điều chỉnh cách tiếp cận, khi sức ép địa chính trị ngày càng gắn chặt với cạnh tranh kinh tế và công nghệ.

Hệ quả là các thị trường tài chính toàn cầu chao đảo, chuỗi cung ứng bị gián đoạn và tâm lý bất định bao trùm cộng đồng doanh nghiệp. “Doanh nghiệp cần sự dự đoán được, và đó không phải là câu chuyện của năm 2025”, ông Doug Barry, cố vấn thương mại quốc tế và cựu quan chức Bộ Thương mại Mỹ nhận định.

Theo ông Barry, nhiều doanh nghiệp có liên quan đến Trung Quốc đã phải đối mặt với “những cơn ác mộng mất ngủ” khi phải xoay xở với mức thuế cao, thủ tục cấp phép khắt khe và nguy cơ trả đũa từ Bắc Kinh. “Mỗi ngành chịu ảnh hưởng theo những cách khác nhau. Nhưng sự ảnh hưởng này lan rộng khắp nơi”, ông nói.

Thế cân bằng bất ngờ

Dù mức độ căng thẳng gia tăng, một điểm đáng chú ý của năm 2025 là việc không bên nào giành được ưu thế áp đảo. Sau năm vòng đàm phán thương mại cấp cao tại nhiều địa điểm khác nhau, Washington và Bắc Kinh đã tạm ngừng leo thang thuế quan, mở đường cho cuộc gặp thượng đỉnh giữa Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Tổng thống Mỹ Donald Trump vào cuối tháng 10, nơi hai bên đạt được một thỏa thuận mang tính tạm thời.

“Trong chiến tranh thương mại 2.0, cho đến nay Trung Quốc và Mỹ đang ở thế ngang ngửa”, ông Zhao Xijun, giáo sư tài chính tại Đại học Nhân dân Trung Quốc nhận định. Theo ông, đây là kết quả đi ngược với dự đoán ban đầu của nhiều nhà quan sát.

“Những sự chuẩn bị của Trung Quốc kể từ cuộc chiến thương mại trong nhiệm kỳ đầu của ông Trump, và đòn bẩy mà nước này đã xây dựng được trong các lĩnh vực như đất hiếm, đã khiến Washington khó có thể nhanh chóng buộc Trung Quốc phải nhượng bộ như cách họ đã làm với một số đối tác khác”.

Một nghịch lý nổi bật trong năm 2025 là dù chịu sức ép lớn từ thuế quan của Mỹ, thương mại Trung Quốc vẫn tiếp tục tăng trưởng. Trong 11 tháng năm 2025, thặng dư thương mại của Trung Quốc lần đầu tiên vượt mốc 1.000 tỷ USD - mức cao kỷ lục trong lịch sử.

Theo các nhà phân tích của Goldman Sachs, xu hướng này phản ánh sự dịch chuyển cơ cấu trong xuất khẩu của Trung Quốc, với vai trò ngày càng lớn của các ngành công nghệ cao và nhu cầu gia tăng từ các thị trường mới nổi. Các nước thuộc Sáng kiến Vành đai và Con đường chiếm hơn một nửa tổng kim ngạch xuất khẩu của Trung Quốc trong giai đoạn này.

Ở chiều ngược lại, mục tiêu giảm thâm hụt thương mại của Mỹ - một trong những lý do chính được ông Trump viện dẫn để khởi động cuộc chiến thuế quan - vẫn chưa đạt được. Trong 9 tháng năm 2025, thâm hụt thương mại hàng hóa và dịch vụ của Mỹ tăng thêm hơn 112 tỷ USD so với cùng kỳ năm trước, chủ yếu do nhập khẩu tăng nhanh hơn xuất khẩu.

Thực tế này cho thấy thuế quan, dù gây xáo trộn lớn, không phải lúc nào cũng là công cụ hiệu quả để điều chỉnh cán cân thương mại trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu đan xen sâu rộng.

Đa dạng hóa: Lựa chọn bắt buộc nhưng không dễ dàng

Trước sức ép từ thuế quan và bất định chính sách, cả Mỹ và Trung Quốc đều đẩy mạnh chiến lược đa dạng hóa chuỗi cung ứng và thị trường. Tại Trung Quốc, các địa phương xuất khẩu lớn như Ninh Ba đã tăng cường mở rộng sang Đông Nam Á, Trung Đông và các thị trường mới nổi khác.

Tuy nhiên, đa dạng hóa không đồng nghĩa với việc bù đắp hoàn toàn tổn thất. Xuất khẩu của Ninh Ba sang Mỹ trong 10 tháng năm 2025 giảm gần 9%, dù tổng kim ngạch xuất khẩu vẫn tăng. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng doanh nghiệp Trung Quốc khi thâm nhập thị trường mới nổi thường phải đối mặt với biên lợi nhuận thấp hơn và rủi ro thể chế cao hơn so với thị trường Mỹ.

Đối với doanh nghiệp Mỹ, bài toán cũng rất khó, đặc biệt trong những lĩnh vực mà Trung Quốc giữ vai trò gần như không thể thay thế. Đất hiếm là ví dụ điển hình. Trung Quốc hiện nắm giữ gần một nửa trữ lượng, hơn hai phần ba sản lượng khai thác và gần 90% công đoạn tinh luyện đất hiếm toàn cầu, đồng thời kiểm soát phần lớn nguồn cung nam châm - mắt xích quan trọng đối với ngành công nghệ cao.

Nhiều doanh nghiệp Mỹ thừa nhận việc tìm nguồn cung thay thế ngoài Trung Quốc trong ngắn hạn là gần như bất khả thi, hoặc sẽ kéo theo chi phí tăng mạnh, làm suy giảm sức cạnh tranh.

"Lắng" nhưng chưa "yên"

Cuối năm 2025, bầu không khí Mỹ - Trung có phần dịu lại với các cuộc điện đàm cấp cao và kế hoạch thăm viếng lẫn nhau của lãnh đạo hai nước. Những tín hiệu này giúp thị trường toàn cầu phần nào ổn định trở lại và làm dấy lên kỳ vọng về một giai đoạn “tạm nghỉ” trong cuộc đối đầu thương mại.

Tuy nhiên, giới phân tích nhìn chung cho rằng sự hạ nhiệt này mang tính chiến thuật hơn là chiến lược. Trong khi thuế quan có thể được điều chỉnh thông qua đàm phán, cạnh tranh công nghệ và địa chính trị, đặc biệt trong các lĩnh vực như chip tiên tiến, trí tuệ nhân tạo và năng lượng mới… nhiều khả năng sẽ còn kéo dài.

“Theo thỏa thuận chính trị, hai bên có thể tạm thời che đậy bất đồng, nhưng không thể xóa bỏ cuộc cạnh tranh công nghệ và địa chính trị đang ngày càng gay gắt”, các nhà phân tích của Gavekal Technologies nhận định.

Bài học từ năm 2025

Nhìn lại năm 2025, cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung cho thấy một thực tế rõ ràng: trong một thế giới toàn cầu hóa sâu sắc, không nền kinh tế lớn nào có thể hoàn toàn “miễn nhiễm” trước các cú sốc do chính mình tạo ra. Thuế quan và kiểm soát xuất khẩu có thể là công cụ gây sức ép, nhưng cũng đồng thời làm lộ ra mức độ phụ thuộc lẫn nhau của các chuỗi cung ứng toàn cầu.

Đối với Trung Quốc, bài học lớn nhất là tầm quan trọng của sự chuẩn bị dài hạn và đa dạng hóa thị trường. Với Mỹ, năm 2025 cho thấy giới hạn của chính sách thuế quan trong việc tái cấu trúc thương mại toàn cầu theo mong muốn đơn phương.

Cuộc chiến thương mại có thể tạm lắng, nhưng những vấn đề cốt lõi trong quan hệ Mỹ - Trung vẫn còn đó. Và năm 2025, với tất cả những cú sốc của nó, có lẽ mới chỉ là một chương trong câu chuyện dài hơn về cạnh tranh chiến lược giữa hai cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới.

Hồng Nhung