Khi thu ngân sách ở nhiều tỉnh 'no nê' từ đất

Tại Diễn đàn giám sát chuyên đề phát triển kinh tế - xã hội của Quốc hội ngày 6/8, TS Trần Du Lịch – một trong những chuyên gia kỳ cựu trong lĩnh vực tài chính – ngân sách – đã đưa ra hình ảnh ví von rất đáng suy nghĩ về thị trường bất động sản Việt Nam:

“Hiện thị trường giống như chiếc máy bay chỉ có hạng thương gia, hạng nhất mà không có hạng phổ thông”. Một nền kinh tế mà người thu nhập trung bình và thấp không thể mơ tới việc sở hữu nhà ở – liệu có thể phát triển bền vững?

Ông cảnh báo, giá đất đang tăng quá nhanh, vượt xa khả năng chi trả của phần lớn người dân. Bong bóng bất động sản tiếp tục phình to – lần này không chỉ do đầu cơ, mà còn bởi chính sách thu ngân sách dựa nhiều vào đất đai.

Thu từ đất tăng vọt

Chưa khi nào Ngân sách Nhà nước lại “no đủ” từ đất đai như hiện nay. Chỉ trong 6 tháng đầu năm 2025, khoản thu từ đất đạt 243.644 tỷ đồng – tương đương 96% dự toán cả năm và tăng hơn 2,6 lần so với cùng kỳ năm 2024. Đây là mức tăng chưa từng có trong nhiều năm, trở thành “điểm sáng” nổi bật nhất trong bảng thành tích thu ngân sách năm nay.

Khoản thu này không chỉ đổ về Trung ương mà còn lan tới nhiều tỉnh, thành. Nghệ An thu 10.270 tỷ đồng từ đất, chiếm tới 66% tổng thu ngân sách địa phương là 15.553 tỷ đồng. Đà Nẵng cũng vượt kế hoạch, thu 4.000 tỷ đồng từ đất, góp phần đưa tổng thu 7 tháng của địa phương này lên hơn 31.599 tỷ đồng – vượt xa mục tiêu 30.000 tỷ đồng cho cả năm.

“Miếng bánh” ngân sách năm nay phình to nhờ khoản thu tăng vọt từ đất đai ở các địa phương. Ảnh: Hoàng Hà

Hà Nội và TP.HCM – hai đầu tàu kinh tế – cũng “dẫn điểm” trong khai thác địa tô. Hà Nội thu về 86.751 tỷ đồng từ nhà, đất trong nửa đầu năm, tăng tới 539% so với cùng kỳ năm trước; riêng tiền sử dụng đất đạt khoảng 74.000 tỷ đồng – tăng hơn 600%. TP.HCM cũng thu hơn 65.000 tỷ đồng từ đất, đạt 90,7% kế hoạch cả năm chỉ trong 6 tháng.

Trên bề mặt, bức tranh ngân sách thật sự tươi sáng. Nhưng ẩn dưới đó là một câu hỏi: khoản “địa tô” khổng lồ này đang đến từ đâu và ai sẽ trả giá?

Ngân sách vượt thu kỷ lục

Tính cả 7 tháng, tổng thu Ngân sách Nhà nước đạt 1.577,5 nghìn tỷ đồng – tăng 27,8% so với cùng kỳ năm 2024, mức tăng cao nhất trong vòng 4 năm. Năm 2024, thu ngân sách 7 tháng đạt 1.188,1 nghìn tỷ đồng – bằng 69,8% dự toán năm và tăng 14,6% so với năm 2023. Trước đó, năm 2023 từng ghi nhận mức giảm 7,8% so với 2022.

Sự bứt phá của năm 2025 không chỉ ở quy mô thu, mà còn ở tốc độ: sau 7 tháng đã hoàn thành hơn 80% kế hoạch cả năm – mức “về đích sớm” hiếm thấy.

Một phần nhờ tăng cường quản lý thuế, giải ngân đầu tư công và sự phục hồi của sản xuất – xuất khẩu. Nhưng dữ liệu đã chỉ rõ: nguồn thu chủ yếu đến từ đất – nhờ giá đất tăng cao và hoạt động đấu giá, đấu thầu sôi động.

Mỗi mét vuông đất bán được với giá “sát thị trường” – thực chất là sát giá sốt, giá thổi – là thêm một khoản cho ngân sách, nhưng cũng là thêm gánh nặng cho doanh nghiệp và người dân. Chi phí nhà ở, chi phí sản xuất, chi phí sinh hoạt đều leo thang.

TS Trần Du Lịch cảnh báo: tình trạng chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp để đấu giá dự án đã đẩy giá đất lên mức vượt sức chịu đựng của nền kinh tế. Khi thu nhập không theo kịp giá đất, bất ổn là điều khó tránh.

Thu tăng có đồng điệu với sức khỏe nền kinh tế?

Không thể phủ nhận những con số thu ngân sách ấn tượng. Nhưng cũng không thể bỏ qua bức tranh thực tế: 7 tháng đầu năm nay có tới 144.400 doanh nghiệp rút lui khỏi thị trường – trung bình 20.600 doanh nghiệp đóng cửa mỗi tháng, tăng 15,1% so với cùng kỳ năm trước. Tổng số nợ thuế và các khoản phải nộp khác đã lên gần 240.000 tỷ đồng – phản ánh rõ khó khăn của khu vực sản xuất – kinh doanh.

Thu từ đất giúp Nhà nước có thêm nguồn lực cho y tế, giáo dục, an sinh – điều đúng đắn. Nhưng nếu dựa quá nhiều vào “khai thác địa tô”, thì đó là lối đi ngắn hạn và nhiều rủi ro. Giá đất cao kéo theo giá nhà, giá dịch vụ, chi phí kinh doanh – hệ quả là giảm đầu tư, giảm năng lực cạnh tranh.

Rủi ro lớn hơn là thị trường bất động sản có thể đến điểm nghẽn: sức mua cạn kiệt, bong bóng giá đất, mất cân đối cung – cầu, và dòng tiền rút ra khi giá đã chạm trần.

Cảnh báo “máy bay không có hạng phổ thông” là lời nhắc: một nền kinh tế không có chỗ cho người thu nhập trung bình và thấp sở hữu nhà – đó là nền kinh tế bất bình đẳng và thiếu bền vững. Khi doanh nghiệp phải rời bỏ thị trường vì chi phí đất cao, nguồn thu ngân sách sẽ khó bền vững.

Cần một chiến lược thu ngân sách bền vững

Đã đến lúc phải đặt lại câu hỏi: thu ngân sách tăng, nhưng nền kinh tế và người dân có thực sự khỏe mạnh tương ứng?

Chúng ta cần một chiến lược thu ngân sách dựa vào sản xuất, đầu tư, tiêu dùng thật – thay vì giá đất. Cần một chính sách đất đai tạo động lực phát triển, thay vì tận thu địa tô. Và cần một thị trường bất động sản lành mạnh – nơi đa số người dân có thể mua nhà ở hạng phổ thông, doanh nghiệp có thể tiếp cận đất để sản xuất – kinh doanh, chứ không phải chỉ nhìn khoang thương gia từ dưới mặt đất.

Tư Giang