Khi rừng bắt đầu kể chuyện
Sáng sớm, sương còn quẩn dưới tán rừng nghiến. Một người đàn ông Dao đứng lặng bên sườn núi, tay đặt lên thân cây đã vài chục năm tuổi. Ông nói chậm rãi: “Cây này còn thì bản còn nước. Cây này ngã thì khe cạn trước”. Không có biểu đồ, không có báo cáo. Chỉ là một câu nói của người sống với rừng cả đời. Nhưng trong câu nói ấy, có đủ thủy văn, sinh thái, khí hậu và sinh kế.
Tuyên Quang - Hà Giang là miền đất như vậy. Núi nối núi, rừng nối rừng. Rừng giữ nước cho sông Lô, sông Gâm. Rừng giữ đất cho bản làng bám đá. Rừng giữ ký ức của người Dao, Mông, Tày, Pà Thẻn và các dân tộc khác qua bao thế hệ.
Nhưng trong nhiều năm, rừng vẫn thường được nhìn qua những con số: diện tích che phủ, sản lượng gỗ, khoanh nuôi, bảo vệ. Cách nhìn ấy không sai, nhưng chưa đủ. Bởi rừng, nếu chỉ được đo bằng hecta, thì mới là rừng… trên giấy.
Trên thế giới, nhiều quốc gia đã đi trước chúng ta một bước trong cách nhìn về rừng. Họ không coi rừng chỉ là nơi khai thác, mà là một hệ sinh thái đa dụng, nơi tích hợp kinh tế, khoa học, văn hóa và công nghệ.
Ở Phần Lan, rừng được xem là nền tảng của kinh tế sinh học. Từ rừng, họ phát triển vật liệu mới, hóa chất xanh, năng lượng tái tạo và cả dữ liệu sinh học.
Ở Canada, rừng được “theo dõi” bằng ảnh vệ tinh và trí tuệ nhân tạo để dự báo cháy rừng, sâu bệnh, sinh trưởng cây theo thời gian thực.
Ở Nhật Bản, rừng trở thành không gian trị liệu. Người thành thị về rừng để “tắm rừng”, chữa lành tinh thần, tái tạo sức khỏe.
Điểm chung của những quốc gia ấy không phải là họ có nhiều rừng hơn Việt Nam, mà là họ nhìn rừng bằng một không gian tư duy rộng hơn.
TỪ QUẢN LÝ RỪNGSANG KIẾN TẠO HỆ SINH THÁI RỪNG
Với Tuyên Quang, rừng có thể được nhìn như một hệ sinh thái đa giá trị.
Rừng cho gỗ, nhưng cũng cho nước.
Cho dược liệu, nhưng cũng cho không khí sạch.
Cho sinh kế, nhưng cũng cho tri thức bản địa.
Cho du lịch, nhưng cũng cho dữ liệu môi trường và tín chỉ carbon.
Vấn đề không phải là rừng có bao nhiêu giá trị, mà là chúng ta đã mở đủ không gian để những giá trị ấy hiện hình hay chưa.
Ở nhiều địa phương, lâm nghiệp vẫn chủ yếu là câu chuyện của bảo vệ và khai thác. Trong khi đó, thế giới đang bước sang giai đoạn quản trị hệ sinh thái rừng, nơi khoa học và công nghệ giúp con người lắng nghe rừng, thay vì chỉ ra lệnh cho rừng.
Nếu coi đổi mới sáng tạo là chìa khóa phát triển mới của địa phương, thì với Tuyên Quang, lâm nghiệp chính là cánh cửa lớn nhất để tra chìa khóa ấy.
Một Trung tâm đổi mới sáng tạo lâm nghiệp không nhất thiết phải là một tòa nhà lớn. Quan trọng hơn, đó phải là nơi:
• Tích hợp dữ liệu rừng từ ảnh vệ tinh, GIS, khí hậu, đa dạng sinh học
• Kết nối kiểm lâm, nhà khoa học, doanh nghiệp và cộng đồng giữ rừng
• Thử nghiệm công nghệ mới ngay trong thực tiễn rừng
• Ghi nhận và số hóa tri thức bản địa như một dạng khoa học sống
Ở đó, người giữ rừng không chỉ là đối tượng quản lý, mà là đối tác tri thức.
Trí tuệ nhân tạo, nếu được sử dụng đúng cách, không làm rừng bị công nghiệp hóa. Ngược lại, nó giúp con người hiểu rừng tinh tế hơn.
AI có thể giúp:
• Phát hiện sớm cháy rừng từ thay đổi nhiệt và thảm thực vật
• Dự báo sạt lở, lũ quét từ biến động rừng đầu nguồn
• Theo dõi sinh trưởng rừng trồng theo từng khoảnh
• Xác định vùng có tiềm năng dược liệu dưới tán rừng
• Hỗ trợ chứng chỉ rừng bền vững và tín chỉ carbon
Quan trọng hơn, AI giúp chuyển cách làm, từ báo cáo cuối năm sang quản trị rừng theo thời gian thực.
Đổi mới sáng tạo không bắt đầu từ phòng họp. Nó bắt đầu từ những câu hỏi rất đời: Làm sao để trồng cây dưới tán rừng mà rừng không nghèo đi? Làm sao để người giữ rừng sống được bằng rừng? Làm sao để sản phẩm từ rừng có câu chuyện, có giá trị cao hơn?
Khi khoa học gặp tri thức bản địa, khi công nghệ gặp bàn tay người giữ rừng, thì đổi mới sáng tạo không còn là khái niệm xa lạ. Nó trở thành cách sống, cách làm, cách nghĩ mới.
Rừng dạy con người bài học mà sách vở khó truyền đạt: đa dạng thì mới bền vững, đi chậm thì mới đi xa, cộng sinh thì mới cùng tồn tại.
Nếu Tuyên Quang xây dựng được một không gian đổi mới sáng tạo đủ rộng cho lâm nghiệp, thì rừng không chỉ được bảo vệ, mà còn trở thành nền tảng phát triển mới của địa phương.
