Kháng kháng sinh - 'đại dịch thầm lặng' ở Việt Nam

Trên 70% vi khuẩn gây nhiễm khuẩn bệnh viện đã kháng thuốc

Hiện nay, kháng kháng sinh được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) xếp vào danh sách 10 mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe toàn cầu. Dự báo đến năm 2050, nếu không có giải pháp, kháng kháng sinh sẽ cướp đi sinh mạng của khoảng 10 triệu người/năm, vượt xa số ca tử vong bởi ung thư hiện nay.

Nhiễm khuẩn do vi khuẩn kháng thuốc khiến bệnh nhân phải nằm viện lâu hơn, dùng thuốc đắt tiền hơn, và tăng nguy cơ biến chứng - Ảnh: BV

Tại Việt Nam, các số liệu nghiên cứu cho thấy tình trạng kháng thuốc ở mức báo động đỏ. Điều đáng nói, đây không còn là chuyện trong phạm vi bệnh viện, mà đã trở thành một vấn đề cộng đồng, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống và sức khỏe của hàng triệu người.

Một khảo sát mới đây tại Bệnh viện Bạch Mai cho thấy trên 70% vi khuẩn gây nhiễm khuẩn bệnh viện đã kháng nhiều loại kháng sinh thế hệ cũ. Trong nhiều trường hợp, kể cả những “kháng sinh dự trữ” - vốn được giữ lại như lựa chọn cuối cùng, cũng mất tác dụng.

PGS-TS-BS Trần Văn Ngọc - Chủ tịch Hội Hô hấp TP.HCM cho biết kháng kháng sinh xảy ra khi vi khuẩn biến đổi, tiến hóa để vô hiệu tác dụng của thuốc kháng sinh. Một loại thuốc từng được xem là “thần dược” cho một căn bệnh trở nên vô dụng, buộc bác sĩ phải sử dụng loại mạnh hơn, đắt tiền hơn, hoặc tệ hơn là… không còn sự lựa chọn nào.

Nguy hiểm hơn, hiện tượng này không dừng lại ở một vài ca bệnh lẻ tẻ, mà lan rộng trong cộng đồng, trong bệnh viện, trong ngành chăn nuôi và sản xuất thực phẩm. Vi khuẩn kháng thuốc có thể lây từ người sang người, từ vật nuôi sang người, và ngược lại, tạo thành vòng xoáy khó kiểm soát.

“Khác với một cơn bùng phát dịch bệnh có thể thấy ngay số ca nhiễm tăng vọt, kháng kháng sinh tiến triển chậm rãi, nhưng tác động lại vô cùng to lớn. Kháng kháng sinh là “đại dịch thầm lặng”, bởi khi nhận ra, nhân loại có thể đã ở trong tình trạng không còn nhiều loại thuốc hữu hiệu để chống lại vi khuẩn”, bác sĩ Ngọc cho biết thêm.

Hơn 60% người dân từng tự ý mua và dùng kháng sinh

Phân tích của PGS-TS-BS Trần Văn Ngọc cho thấy nguyên nhân sâu xa của kháng kháng sinh không chỉ là lạm dụng thuốc. Kháng kháng sinh hình thành từ nhiều nguyên nhân, trong đó nổi bật nhất là sử dụng kháng sinh bừa bãi. Một số bác sĩ vẫn kê kháng sinh cho các bệnh do vi rút vì lo biến chứng, hoặc để chiều ý bệnh nhân.

Người dân coi kháng sinh như thuốc giảm đau, sốt, ho… Uống khi thấy bệnh, ngưng khi thấy khỏe. Đây là điều kiện lý tưởng cho vi khuẩn "học" cách kháng lại thuốc.

Thực tế cho thấy kháng sinh được bán tràn lan, người ta dễ dàng mua mà không cần đơn. Một điều tra tại TP.HCM ghi nhận hơn 60% người dân từng tự ý mua và dùng kháng sinh. Đáng chú ý, phần lớn sử dụng để trị cảm cúm - bệnh do vi rút gây ra, hoàn toàn không cần kháng sinh.

Ngoài ra, việc sử dụng kháng sinh để phòng bệnh cho gia súc, gia cầm, thủy sản đã trở thành thói quen. Điều này không chỉ gây ô nhiễm môi trường mà còn gián tiếp đưa vi khuẩn kháng thuốc vào cơ thể con người.

Nhiều bệnh viện chưa đạt chuẩn kiểm soát nhiễm khuẩn, dẫn đến vi khuẩn dễ dàng lây lan và tích lũy khả năng kháng thuốc.

Ngoài ra, hiện nay Việt Nam chưa có cơ sở dữ liệu quốc gia đầy đủ về vi khuẩn kháng thuốc. Sự thiếu liên thông giữa các bệnh viện khiến việc giám sát và cảnh báo sớm gặp nhiều khó khăn.

PGS-TS-BS Phạm Thị Ngọc Thảo - Phó chủ tịch Hiệp hội Y học TP.HCM, Chủ tịch Hội Hồi sức cấp cứu TP.HCM cho biết ca nhiễm khuẩn do vi khuẩn kháng thuốc khiến bệnh nhân phải nằm viện lâu hơn, dùng thuốc đắt tiền hơn, và tăng nguy cơ biến chứng; ước tính chi phí điều trị có thể gấp 2 - 5 lần so với ca bệnh thông thường.

Các kỹ thuật y khoa tiên tiến như ghép tạng, hóa trị ung thư, phẫu thuật lớn… đều cần kháng sinh để phòng nhiễm trùng. Khi thuốc không còn hiệu quả, toàn bộ nền y học hiện đại có nguy cơ bị kéo lùi hàng thế kỷ.

Cần một chiến lược toàn diện

Theo PGS-TS-BS Trần Văn Ngọc, kháng kháng sinh không chỉ là vấn đề của ngành y tế, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều lĩnh vực khác. Trong đó, động đến kinh tế - xã hội, nhất là ngành nông sản - thủy sản có thể bị ảnh hưởng nặng nề, nếu các nước nhập khẩu siết chặt kiểm soát dư lượng kháng sinh. Mất thị trường xuất khẩu sẽ kéo theo thiệt hại hàng tỉ USD mỗi năm.

“Kháng kháng sinh là một hiểm họa có thật, nhưng lại khó thấy ngay tác động, vì vậy dễ bị bỏ quên. Chúng ta phải coi đây là ưu tiên quốc gia, không chỉ là nhiệm vụ của riêng ngành y tế”, bác sĩ Ngọc nhấn mạnh.

Để đối phó với hiểm họa này, theo bác sĩ Ngọc, cần một chiến lược toàn diện, đồng bộ từ nhiều phía. Trong đó phải siết chặt quản lý kháng sinh; nghiêm cấm bán kháng sinh không đơn; tăng cường thanh tra, xử phạt nhà thuốc vi phạm; xây dựng hệ thống giám sát quốc gia; liên thông dữ liệu giữa các bệnh viện, viện nghiên cứu; công bố định kỳ tình hình kháng thuốc để điều chỉnh phác đồ điều trị; thực hành kê đơn hợp lý…

Ngoài ra, ngành y tế phải tổ chức đào tạo liên tục cho bác sĩ về sử dụng kháng sinh; tăng cường vai trò của dược sĩ lâm sàng trong kiểm soát đơn thuốc; truyền thông mạnh mẽ để người dân hiểu kháng sinh không phải “thuốc đa năng”; vận động người bệnh tuân thủ đủ liều, đủ thời gian…

“Nếu không thay đổi, đến một lúc nào đó, bệnh nhân bị nhiễm trùng tiểu hay viêm phổi thông thường có thể tử vong ,vì không còn thuốc điều trị. Đó sẽ là bi kịch y học”, bác sĩ Ngọc cảnh báo.

Bác sĩ Ngọc cho rằng kháng kháng sinh không gây ra “cơn bão” tử vong tức thì như COVID-19, nhưng chính sự âm thầm đó mới nguy hiểm. Nó gặm nhấm dần sức mạnh của y học hiện đại, đẩy con người vào nguy cơ đối diện với những cái chết từ những căn bệnh tưởng như vô hại.

Nếu không hành động ngay từ hôm nay, từ việc thay đổi thói quen kê đơn, ý thức sử dụng thuốc của người dân, đến quy định quản lý của cơ quan chức năng... thì chỉ trong một hoặc hai thập niên tới, một vết thương nhỏ cũng có thể trở thành bản án tử. “Kháng kháng sinh là hiểm họa thầm lặng, nhưng chúng ta vẫn còn cơ hội để ngăn chặn nếu toàn xã hội đồng lòng”, bác sĩ Ngọc nói.

Hồ Quang