'Hồi ức đến tương lai' và niềm đau đáu của GS Trần Văn Thọ

Từ cậu bé nghèo mê sách đến học giả uy tín trên đất Nhật

Giáo sư Trần Văn Thọ – nhà kinh tế được trọng vọng tại Việt Nam và Nhật Bản – từng có một tuổi thơ đầy gian truân ở vùng quê nghèo xứ Quảng. Trong ký ức của ông, những năm tháng khốn khó đó lại là nền tảng nuôi dưỡng nên một nội lực mạnh mẽ và một tâm hồn luôn hướng về con đường học vấn bền bỉ suốt đời.

Ông gọi quê mình là “một trong những nơi nghèo nhất cả nước” trong thập niên 1950–1960. Khi ấy, người dân “ai cũng đầu tắt mặt tối, vất vả ngoài đồng ruộng. Mùa đông gió rét mặc không đủ ấm, mùa hè nóng không ngủ được”. Cái nghèo còn lồ lộ ở khía cạnh thiếu thốn về tri thức, sách vở, cơ hội học hành. Song, trong môi trường đó, cậu bé tên Thọ lại bị lôi cuốn vào niềm say mê đọc sách.

Ông nhớ, những cuốn tiểu thuyết Tàu, sách giáo khoa cũ kỹ, các tạp chí mà người cậu mang từ tỉnh về, tất cả đều được đọc ngấu nghiến. Những trang sách đó đã dần giúp ông nhận ra một con đường để rời khỏi cái vòng luẩn quẩn của nghèo đói.

Ông nội là người đầu tiên nhận ra điều đặc biệt ở đứa cháu nhỏ. Một cách mộc mạc nhưng đầy chính xác, ông nói: "Thằng này lớn lên không thể làm ruộng, cũng không thể làm nghề chân tay được đâu, chỉ có thể sống bằng chữ, bằng sách". Nhận xét của ông nội là một lời tiên tri về con đường mà Giáo sư phải đi sau này.

GS Trần Văn Thọ: Việt Nam không thể bước vào tương lai bằng hệ thống tư duy và thể chế của quá khứ.

Những trang đầu của tập sách "Hồi ức đến tương lai" của ông thấm đẫm hình ảnh người ông đầy tình thương. Có lần, ông nội của cậu bé Thọ đi bộ hơn 10 cây số chỉ để dò vé số với hy vọng trúng thưởng, có tiền cho cháu tiếp tục đi học. Chính ông nội cũng là người đã chạy vạy từng đồng để cháu mình được vào lớp một. Ông nội là động lực âm thầm nhưng bền bỉ, nâng đỡ người cháu suốt hành trình học thuật sau này.

Một ngày nọ, đi ngang qua Bộ Quốc gia Giáo dục, ông tình cờ thấy thông báo về kỳ thi học bổng do Đại sứ quán Nhật Bản tổ chức. Ông nộp đơn, vượt qua kỳ tuyển chọn khắt khe và đến Tokyo vào tháng 4/1968 – khởi đầu hành trình khoa học kéo dài hàng thập kỷ. Điều khiến ông khắc ghi mãi là niềm vui khôn xiết của ông nội khi hay tin cháu được đi du học – như một cách “báo hiếu lớn nhất” trong mắt người ông. Nhưng niềm vui ấy không trọn vẹn khi chỉ một năm sau, ông nội qua đời. Với nỗi tiếc thương khôn nguôi, Giáo sư Thọ đã dùng tiền nhuận bút từ cuốn sách đầu tay để lập học bổng mang tên ông nội – một cách nối dài tình yêu thương thành hành động thiết thực.

Nhưng không chỉ là chuyện gia đình, cuốn sách của Giáo sư còn khiến người đọc lặng đi trước một câu chuyện lớn hơn: đó là hành trình hun đúc tinh thần học hỏi, ý chí vươn lên và lòng yêu nước sâu sắc của một người trí thức từ rất sớm. Những bản nhạc như Nắng lên xóm nghèo, Tình nghèo, Quê nghèo không chỉ khắc họa quê hương, mà còn gieo vào lòng cậu bé Thọ những day dứt về thân phận người dân Việt. Từ những trang sách như Đoạn tuyệt của Nhất Linh, ông tìm thấy một định nghĩa về lòng yêu nước mà ông vẫn nhớ như in đến ngày nay: "Yêu nước chính là yêu chung đám thường dân, nghĩ đến sự đau khổ của đám thường dân."

Nhà trí thức đau đáu vì tương lai đất nước

Với chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan, điều khiến bà ấn tượng sâu sắc là sự kiên trì và ý chí mà ông đã rèn giũa từ thuở nhỏ, khi còn là một cậu học trò nghèo ở Quảng Nam, sống trong cảnh chiến tranh, thiếu thốn, nhưng không ngừng nuôi khát vọng "sống bằng chữ". Từ đó, ông vượt qua muôn vàn khó khăn, không ngừng học tập và vươn lên thành giáo sư kinh tế tại một đại học danh tiếng ở Nhật, là cố vấn chính sách cho nhiều đời chính phủ Nhật và Việt Nam.

Bà Lan nhận xét, Giáo sư Trần Văn Thọ là hình mẫu hiếm có của một nhà trí thức Việt Nam thành danh ở nước ngoài nhưng chưa bao giờ đánh mất chất người Việt Nam, chưa bao giờ nguôi yêu nước, thương dân. Trong suốt nhiều thập kỷ sống và làm việc tại Nhật Bản, đi thăm và quan sát nhiều nước khác, ông luôn canh cánh trong lòng câu hỏi: Làm thế nào để Việt Nam vươn lên thoát nghèo, trở thành quốc gia phát triển, văn minh và đáng sống?

Cuốn sách Hồi ức đến tương lai, khác với nhiều cuốn sách về kinh tế của GS Thọ đã viết và nhận được nhiều giải thưởng, là một tập hợp những bài viết nói lên suy nghĩ của tác giả về các vấn đề văn hóa, giáo dục trên con đường phát triển của Việt Nam.

Qua cuốn sách, ta nhìn thấy ở GS Thọ sự kết hợp hài hòa giữa một nhà kinh tế học hiện đại và một con người mang đậm hồn cốt Việt. Ông không chỉ mang đến những phân tích kinh tế sắc bén, mà còn cho thấy chiều sâu nhân văn và văn hóa trong mọi suy tư, trăn trở. Sự am hiểu của ông về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật, văn thơ, âm nhạc, các vấn đề giáo dục, xã hội...của nước nhà thật đáng nể phục, và chính từ đó ông đã đưa ra biết bao gợi mở, đề xuất, khuyến nghị xác đáng về con đường phát triển của nước ta không chỉ trong lĩnh vực kinh tế.

“Ông là người sống giản dị, suy nghĩ thấu đáo, nói năng điềm đạm, không chạy theo thị trường hay danh tiếng, mà luôn giữ cho mình sự độc lập và chuẩn mực của một nhà trí thức đúng nghĩa,” bà Lan chia sẻ. Ông từng tham gia nhiều hoạt động tư vấn cấp cao, là cầu nối quan trọng trong quan hệ hợp tác Việt – Nhật, và có nhiều nghiên cứu rất công phu để góp ý cho Chính phủ trong suốt quá trình cải cách và phát triển của Việt Nam.

Theo bà Lan, chính những tư duy cải cách, sự thẳng thắn và đầy trách nhiệm trong các kiến nghị của Giáo sư Thọ là điều mà Việt Nam cần lúc này. Ông không chỉ nói về những con số hay mô hình, mà hướng tới một mục tiêu lớn hơn: xây dựng một đất nước mà người dân được sống hạnh phúc, có phẩm giá, và được thế giới tôn trọng.

“Trong ông, tôi thấy được một hình mẫu đúng nghĩa của người trí thức Việt Nam hội nhập quốc tế nhưng chưa bao giờ quên mình là ai, đến từ đâu và cần làm gì cho dân tộc,” bà Lan nói. Và cũng từ ông, bà Lan càng thấm thía nguyên tắc sống mà bà luôn nhắc tới: “Trước khi trở thành công dân toàn cầu, hãy là một công dân Việt Nam tốt”.

Đọc những gì ông viết, lắng nghe những điều ông chia sẻ, người ta không chỉ học về kinh tế, mà còn học được cách sống, cách giữ gìn phẩm chất con người trong một thế giới đang biến đổi nhanh chóng.

Lời gửi gắm đến thế hệ trẻ

Trong một lần chia sẻ với sinh viên, Giáo sư Thọ đặc biệt lo ngại về tình trạng “thừa thầy thiếu thợ” – biểu hiện của xã hội quá coi trọng bằng cấp mà xem nhẹ kỹ năng nghề. Ông khẳng định: phát triển quốc gia không thể chỉ dựa vào cử nhân, mà cần cả đội ngũ kỹ thuật viên, kỹ sư thực hành, lao động lành nghề – những người trực tiếp xây dựng và vận hành các ngành trong nền kinh tế.

Ông cũng nhấn mạnh vai trò của “giáo dưỡng” – sự kết hợp giữa giáo dục tri thức, kỹ năng và đạo đức, văn hóa, cách ứng xử – như nền tảng cốt lõi để người trẻ trưởng thành toàn diện. Trong thời đại AI, kiến thức dễ tìm nhưng khả năng chọn lọc, phân tích và phán đoán thông tin lại phụ thuộc vào chiều sâu văn hóa.

Giáo sư không phủ nhận vai trò của các ngành STEM, nhưng tin rằng một con người chỉ thực sự toàn diện khi có thêm chữ A trong STEAM – đại diện cho nghệ thuật, nhân văn và triết học. Theo ông, người trẻ Việt không chỉ cần giỏi ngoại ngữ, mà còn phải nói tiếng Việt chuẩn, hiểu lịch sử và văn hóa dân tộc để định vị bản thân trong xã hội toàn cầu.

Ông nhấn mạnh: phát triển bản thân bắt đầu từ những điều nhỏ – đúng giờ, ngăn nắp, tôn trọng người khác – vì đó là thói quen làm nên sự nghiệp lâu dài.

Với tư tưởng “học suốt đời”, ông khuyên người trẻ hãy học từ cuộc sống, từ sách vở, từ thực tiễn và từ những người xung quanh. “Công nghệ có thể giúp bạn vươn xa, nhưng nếu thiếu giáo dưỡng, bạn sẽ không đứng vững,” ông chia sẻ.

Giáo sư Thọ cho rằng để đạt mục tiêu trở thành nước thu nhập cao vào năm 2045 – dấu mốc 100 năm lập quốc – Việt Nam phải bước vào một giai đoạn tăng trưởng thần kỳ, với tốc độ hai con số kéo dài ít nhất 15 năm. Ông cảnh báo, nếu chỉ tăng trưởng cầm chừng, Việt Nam sẽ dễ rơi vào “bẫy thu nhập trung bình” – như nhiều quốc gia từng công nghiệp hóa nhanh nhưng không kịp chuyển sang nền kinh tế tri thức.

Trong bối cảnh dân số bắt đầu già hóa, lực lượng lao động giảm sức bật, Việt Nam chỉ có thể bứt phá nếu thực hiện triệt để kinh tế thị trường, khai thông nguồn lực và tái cấu trúc thể chế. Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết là phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao – không chỉ giỏi kỹ năng, mà còn có nền tảng văn hóa để hội nhập mà không hòa tan.

“Việt Nam không thể bước vào tương lai bằng hệ thống tư duy và thể chế của quá khứ,” ông nhấn mạnh.

Tư Giang

Lan Anh