Họa sĩ Nam Sơn: Huyền thoại của sự giao thoa Đông – Tây

Trong đó, cuộc đời và những đóng góp của họa sĩ Nam Sơn cho nền mỹ thuật Việt đã từng bị che khuất bởi những đám mây mù của lịch sử đã được làm sáng tỏ và công nhận.

Một nhà giáo dục mỹ thuật xuất sắc

Trong những ngày chuẩn bị kỷ niệm 100 năm thành lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, có một cuốn sách đáng chú ý về cuộc đời của họa sĩ Nam Sơn lần đầu tiên được xuất bản đầy đủ và công phu bằng 3 ngôn ngữ, tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Pháp, "Nam Sơn (1899-1973) - Di sản Mỹ thuật Đông Dương qua tư liệu, lưu trữ và báo chí".

Cuốn sách của nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi không chỉ là một công trình biên khảo đồ sộ về danh họa Nam Sơn - người đồng sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương - mà còn là một hành trình khơi dậy ký ức lịch sử, tôn vinh di sản mỹ thuật Việt Nam và khẳng định bản sắc nghệ thuật giao thoa Đông - Tây trong thế kỷ XX.

Nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi chia sẻ, đây là hành trình trả lại cho Nam Sơn vị trí mà ông xứng đáng: “Tôi tin rằng, di sản của ông không thuộc về riêng gia đình tôi, mà thuộc về lịch sử mỹ thuật Việt Nam”.

Họa sĩ Nam Sơn.

Kết tinh từ 25 năm nghiên cứu độc lập và tận tụy của nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi - cháu ngoại của họa sĩ Nam Sơn, bộ sách quy tụ hơn 70 tác phẩm quý hiếm và 600 hình ảnh tư liệu từ các bảo tàng, bộ sưu tập cá nhân trong và ngoài nước. Tác phẩm không chỉ phục dựng hành trình nghệ thuật của họa sĩ Nam Sơn, mà còn mở ra một không gian lịch sử sống động, giàu cảm xúc và giá trị học thuật. Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi là cháu ngoại của họa sĩ Nam Sơn.

Ông chia sẻ: "Qua chứng nhân là mẹ tôi - bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm, cùng những tư liệu gia đình và tài liệu tôi sưu tầm tại Việt Nam và Pháp, tôi đã đào bới quá khứ, khơi dậy ký ức và đưa ra ánh sáng một số phận từng bị che khuất bởi những đám mây đen của lịch sử".

Họa sĩ Nam Sơn chào đời tại Hà Nội năm 1890, với tên khai sinh là Nguyễn Vạn Thọ, trong một gia đình Nho học nền nếp. Cha ông mất sớm, mẹ phải gánh vác việc nuôi dạy các con trong khuôn phép nghiêm khắc của truyền thống. Chính trong bối cảnh ấy, tình yêu hội họa âm thầm lớn dần trong Nam Sơn.

Ông tự học bằng cách sưu tầm các dòng tranh dân gian Việt Nam, tranh thủy mặc Trung Hoa và cả tranh Nhật Bản bày bán ngoài chợ, rồi kiên trì sao chép để luyện tập bố cục, sắc độ và đường nét. Từ đó, hình thành nên một nền tảng mỹ cảm sâu sắc, đậm chất Á Đông, vốn sau này sẽ trở thành phần cốt lõi trong hành trình hội họa của ông. Ông học vẽ sơn dầu và trước khi Trường Mỹ thuật Đông Dương thành lập, ông đã sử dụng nhuần nhuyễn kỹ thuật sơn dầu.

Bước ngoặt mang tính khai mở đến vào năm 1923, khi Nam Sơn gặp Victor Tardieu, một họa sĩ Pháp đến từ Paris theo Giải thưởng Đông Dương, tại một hội quán sinh viên ở Hà Nội. Lúc ấy, Nam Sơn đang phụ trách trang trí không gian cho một sự kiện văn hóa. Cuộc gặp gỡ ấy không chỉ là sự trao đổi nghề nghiệp giữa hai họa sĩ mà còn đi vào lịch sử như dấu mốc đánh dấu sự gặp gỡ giữa hai dòng tư duy nghệ thuật Á và Âu.

Bức tranh “Nhà Nho xứ Bắc” được họa sĩ Nam Sơn sáng tác vào năm 1923, trước khi Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ra đời và trở thành một cột mốc nghệ thuật quan trọng trong sự nghiệp của ông. Tardieu đã nhìn thấy trong Nam Sơn một đối tác nghệ thuật xứng tầm, và chính “Nhà Nho xứ Bắc” đã góp phần tạo nên mối liên minh lịch sử giữa hai người, dẫn đến sự ra đời của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương năm 1925. Victor Tardieu - người sáng lập Trường Mỹ thuật Đông Dương đã chọn Nam Sơn, học trò xuất sắc của ông làm đồng sáng lập thay vì một nghệ sĩ phương Tây.

Một công tích lớn của họa sĩ Nam Sơn là đã giảng dạy từ khóa đầu tiên đến khóa cuối cùng, tất cả 18 khóa, từ 1925-1945. Và, phần thưởng lớn nhất của ông đạt được là đã tham gia đào tạo hơn 120 họa sĩ, nhà điêu khắc tài năng Việt Nam, niềm tự hào của mỹ thuật dân tộc.

Tiến sĩ Lê Xuân Phán đánh giá họa sĩ Nam Sơn đóng vai trò quan trọng trong giáo dục mỹ thuật Việt Nam. Cùng với người thầy, vị hiệu trưởng đầu tiên của Trường Mỹ thuật Đông Dương, họa sĩ Victor Tardieu, và các thế hệ giảng viên tại đó, ông đã góp công định hình nền giáo dục mỹ thuật Việt Nam hiện đại.

Là người đồng sáng lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Nam Sơn truyền tải tinh hoa nghệ thuật phương Tây, đồng thời khéo léo dung hòa với bản sắc văn hóa Việt Nam. Ông góp phần xây dựng một chương trình giảng dạy mang tính đổi mới, khuyến khích học trò khám phá vẻ đẹp truyền thống dân tộc qua lăng kính hiện đại.

Nhờ sự nhạy bén và tầm nhìn xa, Nam Sơn đã giúp Trường Mỹ thuật Đông Dương trở thành cái nôi đào tạo những nghệ sĩ lỗi lạc như Lê Phổ, Mai Trung Thứ, hay Vũ Cao Đàm... những người làm rạng danh mỹ thuật Việt Nam trên trường quốc tế. Vai trò của ông là một người thầy, đồng thời là một trong những người tiên phong mở ra kỷ nguyên mới cho nghệ thuật Việt Nam, đặt nền tảng vững chắc cho sự phát triển giáo dục mỹ thuật trong bối cảnh giao thoa văn hóa đầy thách thức thời kỳ thuộc địa.

Bộ sách viết về họa sĩ Nam Sơn.

Nghiên cứu về hệ thống giáo dục tại Việt Nam trong đó có thời kỳ Đông Dương, tiến sĩ giáo dục Nguyễn Thụy Phương nhìn nhận, cuộc đời của Nam Sơn không chỉ như một hành trình nghệ thuật cá nhân, mà như một biểu tượng cho tinh thần khai phóng và sự giao thoa văn hóa trong giai đoạn đầu thế kỷ XX tại Việt Nam.

Theo TS. Nguyễn Thụy Phương, điều đáng trân trọng là cách ông không thụ động tiếp thu mô hình giảng dạy Pháp mà chủ động điều chỉnh để phù hợp với bối cảnh Việt Nam. Ông khuyến khích sinh viên khám phá bản sắc dân tộc qua chất liệu truyền thống như sơn mài, lụa và các đề tài dân gian.

Những tác phẩm mang đậm hồn dân tộc

Tại cuộc ra mắt sách, lần đầu tiên công chúng được thưởng lãm những tác phẩm nguyên bản của họa sĩ Nam Sơn - một bậc thầy khai sáng của nền hội họa Việt Nam. Đó là những bức sơn dầu, phác thảo, bản in và tư liệu cá nhân tưởng như đã bị lãng quên.

Các bức tranh như “Thiếu nữ cầm quạt”, “Nhà Nho xứ Bắc” cùng loạt phác thảo sơn dầu và tranh lụa được giới thiệu như những lát cắt quý hiếm của lịch sử nghệ thuật Việt Nam đầu thế kỷ 20 - một minh chứng cho tài năng và khát vọng về một nền nghệ thuật mang bản sắc Việt sánh vai cùng thế giới.

Tổng Giám đốc Alexandre Millon đánh giá: "Nam Sơn là huyền thoại nghệ thuật đầu tiên của Việt Nam hiện đại. Các bảo tàng sở hữu tác phẩm của ông đang nắm giữ một kho báu tinh thần - cội nguồn của một phong trào, một bản sắc".

Theo nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi, sự nghiệp hội họa của Nam Sơn để lại khoảng 400 bức vẽ trên các chất liệu đa dạng từ sơn dầu, lụa, khắc gỗ cho đến mực nho, thuốc nước, chì than. Phần lớn ông vẽ theo khuynh hướng cổ điển châu Âu nhưng ảnh hưởng nhiều bởi hội họa Trung Hoa và Nhật Bản.

Các sáng tác đáng chú ý của ông đã sớm gây tiếng vang trong nhiều cuộc triển lãm ở ngoại quốc, bao gồm tác phẩm “Chợ gạo bên sông Hồng” được tham dự Salon các nghệ sĩ Pháp năm 1930, “Chân dung mẹ tôi” đoạt Huy chương Bạc tại Salon các nghệ sĩ Pháp năm 1932, “Cò trắng cá vàng” đoạt Giải thưởng Mỹ thuật Rome năm 1932 và một số hình họa vẽ bằng chì đen, đỏ, trắng.

Trong đó danh tác “Chợ gạo bên sông Hồng” là tác phẩm Việt Nam đầu tiên và duy nhất được Nhà nước Pháp mua năm 1930 và trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Quốc gia Pháp. Điều đáng nói là dù được tiếp thu kỹ thuật của phương Tây, nhưng hội họa của Nam Sơn vẫn mang đậm tinh thần dân tộc.

Sau khi Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương ngừng hoạt động vào năm 1945, họa sĩ Nam Sơn tiếp tục tham gia kháng chiến và giữ vai trò Ủy viên Ban Chấp hành Hội Mỹ thuật Việt Nam khóa đầu tiên. Dù cao tuổi, ông vẫn miệt mài sáng tác, không ngừng thử nghiệm các hướng đi mới trong nghệ thuật. Ông qua đời năm 1973, tại Hà Nội. Ở Hà Nội, có một con đường mang tên phố Nam Sơn. Có lẽ, đó cũng là cách hậu thế luôn nhớ đến ông, người góp phần khai sinh ra nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại và đưa nền mỹ thuật ấy đi ra thế giới.

Mỹ Hiền