Hai yếu tố quan trọng tạo nên một tác giả lớn

Nỗi buồn chiến tranh là một tác phẩm ấn tượng của văn học Việt Nam, tác phẩm được đưa lên sân khấu kịch. Ảnh: Nhà hát Kịch Hà Nội.

Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh có thể kể lại dễ dàng nhưng Mình và họ của Nguyễn Bình Phương thì khó kể lại hơn. Nguyễn Bình Phương không quá chú trọng vào câu chuyện mà để tâm nhiều hơn vào không khí và cảm giác.

Cả hai tác phẩm đều có văn đẹp và hấp dẫn nhưng cốt truyện của Bảo Ninh thông suốt và dễ theo dõi hơn. Tất nhiên, ai hiểu Nguyễn Bình Phương thì đều biết anh ưa thích sự nhòe mờ, ẩn hiện, nhà văn không chủ trương làm cho tác phẩm thật rõ ràng, thẳng suốt.

Tất nhiên cốt truyện mạnh vẫn là thứ được nhiều người ưa thích đến tận bây giờ. Ma Văn Kháng là một người như vậy, các truyện ngắn, tiểu thuyết của ông đều có trục nội dung thẳng theo phong cách cổ điển. Những nhà văn ở thế hệ trước hoặc không bị ảnh hưởng nhiều bởi các xu hướng hậu hiện đại vẫn chọn con đường truyền thống.

Lê Lựu, Dương Hướng, Nguyễn Khắc Trường và nhiều người khác tự tin và thích thú đi trên chiếc bè cổ điển. Những người tiếp theo như Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh và kể cả tôi đã không còn quá đặt nặng vào cốt truyện nữa mà thích thú với những trò chơi, những đoạn lắp ghép rời rạc, phân mảnh hoặc tung hứng...

Thực ra, viết theo một mạch truyện có những dấu mốc rõ ràng thì dễ viết, dễ đọc. Sự than phiền của độc giả đôi khi dành cho những tác phẩm có nội dung nhòe mờ hoặc quá mảnh. Một người bạn văn của tôi nói rằng, kiểu tác phẩm không có cốt truyện hoặc nhòe mờ rất khó nắm bắt vì chỉ cần lơ là một chút là không biết mạch truyện đã đi đến đâu.

Đây là một phàn nàn đúng nhưng chưa đầy đủ, ấy vẫn là tâm thế của một người đọc cổ điển, luôn luôn đòi hỏi và chờ đợi câu chuyện diễn tiến cụ thể, chi tiết và có các dấu mốc. Ở tâm thế đọc hiện đại, người ta có thể đọc bằng cảm giác và tận hưởng những lát cắt vụn vỡ.

Nếu là một người đọc cổ điển muốn dò theo cốt truyện thì sẽ khó “tiêu hóa” được cuốn Linh Sơn của Cao Hành Kiện. Đó là một tiểu thuyết hầu như không có cốt truyện, nhà văn chỉ có các đoạn ghép rời rạc, phô bày cảm xúc và chất văn của mình.

Nhiều nhà phê bình Trung Quốc, khi Linh Sơn mới ra đời, đã phê phán Cao Hành Kiện không biết viết tiểu thuyết, nhưng sau đó cuốn sách ngày càng được độc giả hiện đại ưa thích và nó góp phần chủ chốt giúp Cao Hành Kiện đoạt giải Nobel văn học. Cuốn Nếu một đêm đông có người lữ khách của Italo Calvino cũng là một trường hợp gần tương tự.

Những tác phẩm kết hợp hài hòa giữa văn và truyện thường được coi là thành công với sự đồng thuận cao. Chùa Đàn của Nguyễn Tuân hay Chí Phèo của Nam Cao có thể coi là những ví dụ điển hình của sự hài hòa của văn và truyện với mức gần như hoàn hảo.

Thông thường, một người viết sẽ mạnh về truyện hoặc về văn. Những nhà văn có vốn sống nhiều, từng trải lắm thường có những câu chuyện rất hấp dẫn. Những người ấy thường mạnh về truyện hoặc có thiên hướng tập trung vào nội dung. Những trường hợp khác có thể ưu thế về văn hơn, họ có thể không có những cốt truyện hay hoặc không quá chú trọng vào nội dung mà xoáy sâu vào cách viết, cách kể hoặc các trò chơi.

Tất nhiên cũng có những trường hợp do trí tưởng tượng nghèo nàn hoặc trải nghiệm quá ít mà cố tình cầu kì làm văn, làm dáng, uốn éo câu chữ; tác phẩm chỉ có cái vỏ hình thức màu mè mà thiếu sự thuyết phục về ý tưởng và nghệ thuật.

Vậy giữa văn và truyện cái nào quan trọng hơn và với những người có những thế mạnh riêng biệt thì ai tài năng hơn? Câu hỏi này khó trả lời nhưng vẫn theo lời một người bạn viết của tôi, anh cho rằng, văn hay khó hơn truyện hay. Bởi “truyện” là thứ ta có thể may mắn biết được, tích lũy hoặc gom góp nhưng “văn” là một phẩm chất mang tính thiên bẩm, không phải cứ rèn luyện mà có được.

Cho nên đôi khi thấy những người viết nhiều nhưng chất “văn” ít, trong khi những người mạnh về văn dần dần cải thiện được “truyện” của mình nhờ vốn sống tích lũy, quan sát và tìm hiểu. Tất nhiên, hoàn hảo nhất là sự kết hợp được hai yếu tố nhưng đâu phải người viết nào cũng may mắn sở hữu tư chất thiên bẩm và môi trường thích hợp.

Cho nên tài năng bẩm sinh vẫn quan trọng và sự rèn luyện trau dồi vẫn rất cần thiết nếu muốn tiến tới một sự hoàn hảo lí tưởng.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học