Cấp thiết bảo tồn quần thể Dugong tại vùng biển Côn Đảo
Hiện nay, quần thể Dugong ở Côn Đảo chỉ còn lại một số ít, tập trung chủ yếu ở khu vực Bến Đầm, vịnh Côn Sơn và một số vùng nước nông ven đảo.
Một trong những cá thể Dugong đầu tiên được Ban quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo phát hiện vào năm 1998. Ảnh: TTXVN phát
Dugong, hay còn gọi là bò biển, được mệnh danh là "Nàng tiên cá" của biển. Loài thú biển quý hiếm này đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng cao do các mối đe dọa từ hoạt động của con người và biến đổi khí hậu. Theo Danh lục đỏ IUCN năm 2023, Dugong được xếp vào mức sắp nguy cấp (VU) và thuộc danh mục các loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ tại Việt Nam. Hiện nay, Dugong chỉ được ghi nhận ở vùng biển Côn Đảo.
"Nàng tiên cá" Côn Đảo suy giảm nghiêm trọng
Dugong là loài có kích thước trung bình, con trưởng thành có chiều dài khoảng 2,5 - 3,5 mét, trọng lượng từ 250 - 450 kg. Nhìn chung, những nghiên cứu về Dugong trên thế giới chủ yếu tập trung vào điều tra hiện trạng, phạm vi phân bố của các quần thể Dugong ở các khu vực khác nhau trên thế giới.
Bên cạnh đó, một số nghiên cứu về khả năng di cư của Dugong cũng như môi trường sống và các tác nhân gây suy giảm số lượng Dugong cũng được tiến hành. Kết quả của các nghiên cứu này cho thấy, xu hướng các quần thể Dugong đang suy giảm nhanh về cả số lượng quần thể lẫn mật độ cá thể. Một số quần thể nhỏ đã bị tuyệt chủng, số khác đang đứng trước nguy cơ bị tuyệt chủng rất cao. Các nguyên nhân chính được cho là mất nguồn thức ăn cỏ biển, môi trường sống bị ô nhiễm, bị chết do các hoạt động của con người.
Hiện nay, quần thể Dugong ở Côn Đảo chỉ còn lại một số ít, tập trung chủ yếu ở khu vực Bến Đầm, vịnh Côn Sơn và một số vùng nước nông ven đảo. Dugong là loài ăn cỏ biển, nên sự tồn tại của chúng gắn liền với sự phát triển của các thảm cỏ biển. Tuy nhiên, các thảm cỏ biển này đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi ô nhiễm môi trường, sự phát triển du lịch thiếu kiểm soát và hoạt động khai thác thủy sản. Dugong cũng thường xuyên bị mắc vào lưới đánh cá, va chạm với tàu thuyền và đôi khi bị săn bắt trái phép. Trước tình hình cấp bách đó, việc thực hiện các giải pháp bảo tồn đồng bộ và hiệu quả là vô cùng cần thiết.
Dugong xuất hiện tại khu vực vịnh Côn Sơn, đặc khu Côn Đảo, TP Hồ Chí Minh. Ảnh: TTXVN phát
Theo ông Nguyễn Khắc Pho, Giám đốc Ban Quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo, kết quả điều tra năm 2024 của Viện Tài nguyên và Môi trường biển, số lượng Dugong tại Côn Đảo ước tính khoảng 12 cá thể. Tuy nhiên, từ đầu năm 2025 đến nay đã ghi nhận 4 trường hợp Dugong chết tại Côn Đảo chưa xác định được nguyên nhân. Điều này cho thấy, quần thể Dugong tại Côn Đảo đang suy giảm nghiêm trọng nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời.
Để hạn chế thiệt hại và góp phần bảo tồn loài thú biển quý hiếm này, Ban quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo đã báo cáo và đề nghị Sở Khoa học và Công nghệ TP Hồ Chí Minh hỗ trợ xác định nguyên nhân chết và khuyến cáo các giải pháp để kịp thời bảo vệ, phục hồi quần thể Dugong.
Bảo vệ từ môi trường sống đến nhận thức cộng đồng
Để bảo tồn Dugong, điều cốt lõi là phải bảo vệ và phục hồi môi trường sống của chúng, chính là các thảm cỏ biển. Dugong chỉ ăn cỏ biển, đặc biệt là các loài thuộc chi Halophila, Halodule, Zostera, Enhalus. Tuy nhiên, các thảm cỏ biển tại Côn Đảo đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi ô nhiễm môi trường, phát triển du lịch thiếu kiểm soát và hoạt động khai thác thủy sản. Thống kê cho thấy diện tích cỏ biển tại Côn Đảo đã suy giảm đáng kể, từ 12 khu vực phân bố ban đầu xuống chỉ còn 2 khu vực vào năm 2022.
Do đó, cần có các chương trình giám sát, đánh giá thường xuyên để xác định khu vực suy thoái và triển khai các dự án trồng, phục hồi. Đồng thời, cần kiểm soát chặt chẽ vấn đề ô nhiễm môi trường từ du lịch, khu dân cư và tàu thuyền. Xử lý rác thải và nước thải triệt để sẽ giúp cải thiện chất lượng nước, tạo điều kiện thuận lợi cho thảm cỏ biển phát triển.
Bên cạnh đó, cần kiểm soát các hoạt động của con người trong khu vực sinh sống của Dugong. Cần khoanh vùng bảo vệ nghiêm ngặt và hạn chế tối đa việc đánh bắt cá bằng lưới kéo đáy, lưới rê tại các khu vực này. Việc đặt ra các quy định về tốc độ và tuyến đường của tàu thuyền cũng rất cần thiết để giảm thiểu nguy cơ va chạm.
Cá thể Dugong chết ngày 18/8/2025 được xác định giới tính đực; chiều dài tổng thể 300cm; chu vi bụng 147cm; trọng lượng khoảng 135kg; mõm rộng 20cm; vây ngực trái rộng 21cm, dài 38cm; vây ngực phải rộng 20cm, dài 37cm. Ảnh: TTXVN phát
PGS. TS. Nguyễn Văn Quân, Viện trưởng Viện Tài nguyên và Môi trường biển cho rằng, các loài động vật biển quý, hiếm (rùa biển, thú biển) đã và đang bị suy giảm đến mức độ báo động. Việc quản lý và bảo tồn động vật biển quý hiếm chưa có đột phá do thiếu sự tham gia tích cực của cộng đồng. Do vậy, cần có một sự thay đổi trong toàn xã hội về quản lý bảo vệ đa dạng sinh học và tài nguyên thiên nhiên. Ông đề xuất mô hình cảnh báo và bảo vệ Dugong dựa vào cộng đồng, khuyến khích sự tham gia của người dân và chính quyền địa phương. Việc thành lập các Trung tâm cứu hộ Dugong tại Côn Đảo là rất cần thiết. Trung tâm này không chỉ cứu hộ Dugong mà còn cho các loài động vật biển khác, đồng thời là nơi lưu giữ nguồn gen và nâng cao nhận thức cho người dân.
Bên cạnh đó, việc kiểm soát các hoạt động của con người trong khu vực sinh sống của Dugong là giải pháp vô cùng quan trọng. Khu vực sinh sống của Dugong phải được khoanh vùng bảo vệ nghiêm ngặt. Cần cấm hoặc hạn chế tối đa việc đánh bắt cá bằng lưới kéo đáy, lưới rê tại các khu vực này, vì đây là loại ngư cụ dễ gây mắc kẹt cho Dugong.
Chính quyền địa phương cần hỗ trợ ngư dân chuyển đổi sang các loại ngư cụ thân thiện với môi trường hơn, đồng thời tăng cường tuần tra, xử lý nghiêm các trường hợp săn bắt và đánh bắt trái phép. Việc đặt ra các quy định về tốc độ và tuyến đường của tàu thuyền cũng rất cần thiết để giảm thiểu nguy cơ va chạm.
Bên cạnh đó, bảo tồn Dugong cần sự đồng lòng của toàn xã hội. Các chương trình giáo dục môi trường cần được đưa vào trường học và cộng đồng ở Côn Đảo để người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, hiểu rõ về giá trị của dugong và vai trò của chúng trong hệ sinh thái biển.
Ban quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo tiến hành chôn lấp cá thể Dugong chết ngày 12/5/2025. Ảnh: TTXVN phát
Theo ông Lê Hồng Sơn, Trưởng phòng Bảo tồn và Hợp tác Quốc tế - Ban Quản lý Vườn quốc gia Côn Đảo, việc cung cấp kiến thức, kỹ năng cho người dân địa phương, ngư dân và du khách để họ biết cách xử lý khi vô tình phát hiện Dugong bị thương sẽ giúp giảm thiểu thương vong. Đồng thời, tạo ra sinh kế bền vững cho người dân, như du lịch sinh thái có trách nhiệm, cũng khuyến khích họ tham gia tích cực vào công tác bảo tồn.
Sự hợp tác quốc tế trong nghiên cứu và bảo tồn là chìa khóa để đạt được hiệu quả lâu dài. Việt Nam cần tăng cường hợp tác với các tổ chức bảo tồn hàng đầu thế giới như IUCN và WWF, cũng như các quốc gia có kinh nghiệm trong việc bảo tồn Dugong như Australia, Thái Lan và Philippines.
Việc áp dụng các công nghệ hiện đại như gắn thẻ vệ tinh, máy bay không người lái để giám sát và theo dõi Dugong cũng sẽ giúp các nhà khoa học hiểu rõ hơn về hoạt động của loài này.
Bảo tồn Dugong tại Côn Đảo là một cuộc chiến đầy cam go nhưng không phải là không thể. Bằng cách thực hiện đồng bộ các giải pháp từ việc bảo vệ môi trường sống, kiểm soát hoạt động của con người, đến việc nâng cao nhận thức cộng đồng và hợp tác quốc tế, hy vọng mang lại một tương lai bền vững cho những "nàng tiên cá" cuối cùng của Việt Nam.
