Cạnh tranh Mỹ - Trung bước vào giai đoạn 'mặc cả' công khai
Việc kiểm soát xuất khẩu, từng là công cụ bảo vệ an ninh quốc gia, nay đang dần biến thành đòn bẩy chiến lược để mặc cả giữa các cường quốc. Trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung ngày càng khốc liệt, đòn ăn miếng trả miếng giữa phần mềm thiết kế chip và đất hiếm không chỉ làm bộc lộ những 'điểm nghẽn' trong chuỗi cung ứng toàn cầu, mà còn hé lộ giai đoạn mới đầy tính giao dịch trong chiến lược công nghệ của các 'ông lớn' này.
Không có gì là không thể thương lượng
Ngày 3/7/2025, chính quyền Tổng thống Donald Trump bất ngờ dỡ bỏ lệnh cấm bán phần mềm thiết kế vi mạch (EDA) cho Trung Quốc, một bước đi được coi là quay ngoắt 180 độ so với chính sách cứng rắn được áp dụng chỉ vài tuần trước đó. Nguyên nhân là bởi trước đó, Bắc Kinh đã gây sức ép bằng cách làm chậm cấp phép xuất khẩu đất hiếm, khiến nhiều ngành công nghiệp Mỹ - từ ô tô, hàng không vũ trụ, đến quốc phòng… rơi vào tình trạng đình trệ sản xuất.
Khi lệnh cấm phần mềm EDA được áp đặt vào cuối tháng 5/2025, giới quan sát cho rằng đây là bước tiếp theo trong chiến lược kiềm chế tham vọng AI và công nghiệp bán dẫn của Trung Quốc, tiếp nối chính sách "duy trì khoảng cách dẫn đầu lớn nhất có thể" của chính quyền Tổng thống Biden. Các công ty phương Tây như Synopsys, Cadence và Siemens đang kiểm soát khoảng 80% thị phần phần mềm EDA tại Trung Quốc, trong khi các lựa chọn trong nước như Empyrean Technology vẫn còn yếu thế.

Nguồn: ISSG
Tuy nhiên, lệnh cấm được gỡ bỏ một cách âm thầm thông qua thư không chính thức của Cục Công nghiệp và An ninh Mỹ (BIS), cho thấy một sự thay đổi cơ bản: kiểm soát xuất khẩu không còn thuần túy nhằm bảo vệ an ninh quốc gia, nó đã trở thành công cụ mặc cả chiến lược. Điều từng được coi là “không thể thương lượng” giờ đây có thể đặt lên bàn đàm phán.
Chiến thuật “leo thang để hạ nhiệt”
Vụ việc phần mềm EDA - đất hiếm là ví dụ điển hình cho chiến thuật “leo thang để hạ nhiệt. Washington đưa ra lệnh cấm, Bắc Kinh siết giấy phép, Mỹ lại phản đòn bằng các biện pháp cấm xuất khẩu khác, trước khi cả hai bên cùng lui bước sau các cuộc thương lượng.
Ban đầu, việc Trung Quốc hạn chế xuất khẩu đất hiếm là để đáp trả chính sách thuế quan của chính quyền Trump. Trong các cuộc đàm phán thương mại tại Geneva vào tháng 5/2025, Bắc Kinh đồng ý đẩy nhanh cấp phép đất hiếm để đổi lấy thỏa thuận “đình chiến thuế quan” 90 ngày. Nhưng khi Mỹ dọa áp dụng các biện pháp ngoại lãnh nhắm vào việc Trung Quốc mua chip AI qua bên thứ ba, Trung Quốc lại “siết van” giấy phép xuất khẩu, kéo theo phản ứng cứng rắn của Mỹ, gồm lệnh cấm phần mềm EDA, ethane và linh kiện động cơ phản lực.
Kết quả là sự đình trệ lan rộng trong toàn ngành công nghiệp Mỹ: Ford phải dừng sản xuất tại nhà máy Chicago, hàng loạt công ty thiếu nguyên liệu, cho thấy mức độ phụ thuộc của Mỹ vào đất hiếm Trung Quốc sâu đến đâu, và đòn bẩy chiến lược của Bắc Kinh lớn thế nào.
Đổi lợi thế lấy lợi ích
Tuy lệnh cấm EDA được gỡ bỏ, nhưng tiền lệ đã được thiết lập: kiểm soát xuất khẩu có thể là công cụ thương lượng. Bắc Kinh có thể tiếp tục sử dụng lợi thế về đất hiếm để đòi hỏi những lợi ích chiến lược không chỉ từ Mỹ, mà còn từ châu Âu như ép Hà Lan nới lỏng hạn chế với ASML, hay buộc Brussels giảm thuế với xe điện Trung Quốc.
Trong khi đó, Washington không ngần ngại biến công nghệ thành hàng hóa trao đổi. Trong chuyến thăm Ảrập Xêút, Qatar và UAE vào tháng 5/2025, chính quyền Trump đề xuất cung cấp chip tiên tiến của Mỹ để đổi lấy hợp đồng quốc phòng và đầu tư công nghệ. Dù điều này tiềm ẩn nguy cơ “rò rỉ công nghệ” sang Trung Quốc, nhưng lại phản ánh chiến lược “ngoại giao chip” mới: từ bỏ khuôn khổ kiểm soát dựa trên quy tắc của thời Biden - vốn phân loại quốc gia theo tiêu chuẩn an ninh để theo đuổi cách tiếp cận giao dịch linh hoạt hơn.
Cuộc so găng về “đòn bẩy chiến lược”
Mỹ và Trung Quốc sở hữu những lợi thế khác nhau trong chuỗi cung ứng, tạo ra thế đối kháng bất đối xứng trong năng lực gây sức ép.
Trung Quốc nắm các “đầu vào thô” như đất hiếm, gallium, graphite - các nguyên tố không thể thiếu cho sản xuất bán dẫn. Bắc Kinh đã luật hóa kiểm soát xuất khẩu, mở rộng yêu cầu cấp phép, cấm xuất công nghệ chế biến, thậm chí thu thập dữ liệu kỹ sư để ngăn rò rỉ tri thức.
Mỹ, ngược lại, khống chế chuỗi giá trị ở chiều sâu: từ thiết kế chip, sở hữu trí tuệ, phần mềm EDA đến thiết bị sản xuất (đặc biệt là khắc wafer) và chip logic cao cấp. Đây đều là những khâu mà Trung Quốc vẫn đang phụ thuộc nặng nề.
Song nếu chỉ nhìn vào “chip Mỹ” và “đá quý Trung Quốc”, sẽ là cái nhìn phiến diện. Mỹ còn có ưu thế về sức mạnh tài chính toàn cầu và khả năng xây dựng liên minh rộng lớn. Các lệnh kiểm soát xuất khẩu của Washington có thể được “khuếch đại” qua mạng lưới đồng minh. Trung Quốc không có lợi thế đó, nhưng bù lại bằng quy mô thị trường khổng lồ và vị thế thống trị công nghiệp đầu vào. Bắc Kinh tin rằng sức mạnh công nghiệp của họ có thể là đối trọng với quyền lực tài chính Mỹ.
Nỗ lực vô hiệu hóa đòn bẩy của đối phương
Cả hai bên đều đang tìm cách giảm phụ thuộc và vô hiệu hóa đòn bẩy của đối phương. Điều này mở ra giai đoạn chiến lược mới, nơi các lợi thế chiến lược không còn bất biến.
Mỹ đang đẩy mạnh tái công nghiệp hóa và “đa dạng hóa nguồn cung”: cùng với Nhật, Ấn Độ và Australia (nhóm Bộ tứ Quad), Washington khởi động sáng kiến khoáng sản chiến lược nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Quốc. Song song, các công ty Mỹ đẩy mạnh tìm kiếm vật liệu thay thế đất hiếm. Đạo luật CHIPS 2022 đang giúp thu hút vốn vào sản xuất bán dẫn nội địa, trong khi các liên minh kiểm soát xuất khẩu vẫn là chìa khóa.
Về phần mình, Trung Quốc, đã chi hơn 290 tỷ USD trong suốt hai năm 2021 - 2022 để phát triển năng lực bán dẫn nội địa. Các doanh nghiệp nước này đang tăng tốc ở các khâu như chip nhớ, đóng gói và lắp ráp. Quỹ đầu tư chip quốc gia chuyển trọng tâm sang các điểm yếu cốt lõi như máy khắc và phần mềm thiết kế. Tuy nhiên, khả năng Mỹ duy trì lợi thế liên minh có thể suy giảm nếu chính quyền Trump tiếp tục đơn phương hóa chính sách kiểm soát.
Thực tế, Cục Công nghiệp và An ninh Mỹ (BIS) đang xem xét thu hồi giấy phép xuất khẩu với Nhật, Hà Lan và Hàn Quốc nếu các đồng minh này không tuân thủ chuẩn kiểm soát của Mỹ, một động thái có thể làm tổn hại chính sức mạnh liên minh mà Mỹ dựa vào để duy trì vị thế.
Hệ sinh thái bán dẫn toàn cầu đang trở thành chiến trường địa chính trị, nơi năng lực xây dựng liên minh, tốc độ phát triển công nghệ và khả năng thích ứng chiến lược sẽ quyết định bên thắng cuộc.