Cách mạng công nghiệp và 'bãi rác' công nghệ

Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 với xu hướng phát triển với sự đột phá của internet kết nối vạn vật và trí tuệ nhân tạo đang làm thay đổi căn bản nền sản xuất của thế giới; từ đó tác động mạnh mẽ, ngày một gia tăng tới mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội. Quốc gia nào tận dụng, phát huy được thế mạnh về công nghệ thông tin, tự động hóa, trí tuệ nhân tạo,… sẽ chiếm ưu thế, tạo sức bật lớn. Trong cuộc cạnh tranh đó, nếu không có đổi mới, sáng tạo, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo thì sẽ tụt hậu, thất bại trong cạnh tranh.

Đảng ta đã nhận ra vấn đề này từ sớm và tại Hội nghị lần thứ tư, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII đã ban hành Nghị quyết về một số chủ trương, chính sách lớn nhằm tiếp tục đổi mới mô hình tăng trưởng, nâng cao chất lượng tăng trưởng, năng suất lao động, sức cạnh tranh của nền kinh tế, trong đó nhấn mạnh “phát huy tinh thần yêu nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc, trí sáng tạo của con người Việt Nam và thành tựu khoa học - công nghệ của nhân loại”.

Ngày 4-5-2017, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 16/CT-TTg về việc tăng cường năng lực tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nêu rõ: “Nếu không bắt kịp nhịp độ phát triển của thế giới và khu vực, Việt Nam sẽ phải đối mặt những thách thức, tác động tiêu cực như: Sự tụt hậu về công nghệ, suy giảm sản xuất, kinh doanh; dư thừa lao động có kỹ năng và trình độ thấp gây phá vỡ thị trường lao động truyền thống, ảnh hưởng tới tình hình kinh tế - xã hội đất nước; mất an toàn, an ninh thông tin, xâm phạm bản quyền, thiếu hụt nguồn nhân lực trình độ cao. Mặt khác có khả năng xuất hiện làn sóng đẩy công nghệ lạc hậu từ các nước phát triển sang các nước đang phát triển và chậm phát triển.”

Sau hơn một năm triển khai thực hiện Chỉ thị, cả nước đã thu được những kết quả tích cực bước đầu, đóng góp quan trọng vào kết quả phát triển kinh tế - xã hội. Tuy nhiên, như đã nêu, tại Chỉ thị 16/CT-TTg, Chính phủ đã tiếp tục nhận định rõ về nguy cơ trở thành “bãi rác” công nghệ. Nhìn lại những năm qua, để đáp ứng nhu cầu nguyên liệu của một số ngành sản xuất, Nhà nước đã cho phép nhập khẩu phế liệu với các điều kiện quy định cụ thể.

Thế nhưng, theo phản ánh của các cơ quan báo chí thời gian qua, tại một số cảng, nhất là cảng Hải Phòng và Tân cảng TP Hồ Chí Minh, tồn đọng lượng lớn lô hàng phế liệu nhập khẩu không xác định được chủ hàng. Nguyên nhân dẫn tới tình trạng trên là việc kiểm soát quy trình nhập khẩu, trung chuyển, quá cảnh phế liệu chưa chặt chẽ. Đây thực sự là điều đáng báo động, nhất là trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ. Đáng nói hơn - trong số hàng "khoác áo" phế liệu, có rất nhiều loại thật sự là rác thải công nghiệp như vỏ lon bia, chai nhựa đã qua sử dụng đang nằm ỳ ở các cảng.

Có chuyên gia đã phân tích: Các loại rác thải công nghiệp này ở các nước phát triển thường phải đem xử lý công nghiệp với chi phí không nhỏ. Nếu tổ chức nào đó lợi dụng việc "xử lý rác" của mình lập hồ sơ mua bán giả rồi với chi phí vận chuyển đường biển khá thấp, chuyển loại rác này sang nước khác (nằm vô chủ ở cảng) - thì có thể thu được khoản tiền chênh không nhỏ từ việc làm ăn này. Đây cũng là một kiểu tội phạm mới trong lĩnh vực môi trường mà nhiều quốc gia cần phải nghiên cứu kỹ để kịp thời ứng phó.

Với các quốc gia đang phát triển, việc nhập khẩu công nghệ cũ, phế liệu để đáp ứng nhu cầu sản xuất là bình thường, bởi ngoài lý do “vừa sức kinh tế” còn phù hợp với trình độ nhân lực. Vấn đề đặt ra là phải xác định rõ, chính xác được cái gì thực sự cần, thực sự phù hợp và không để lại hậu quả, thậm chí là “di chứng” nặng nề cho tương lai, cho quốc gia. Muốn vậy, phải có hàng rào, đội ngũ “gác cửa” thực sự tinh thông nghiệp vụ, có trách nhiệm với quốc gia thay vì vì lợi ích nhóm, trục lợi cá nhân. Đồng thời cũng cần kịp thời bịt những kẽ hở pháp lý có thể bị lợi dụng.

Ngoài các giải pháp đã, đang thực hiện, mới đây, ngày 17-9-2018, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 27/CT-TTg về một số giải pháp cấp bách tăng cường công tác quản lý đối với hoạt động nhập khẩu và sử dụng phế liệu nhập khẩu làm nguyên liệu sản xuất, trong đó giao nhiệm vụ rất cụ thể cho từng bộ phận “gác cửa”.

Cách mạng công nghiệp và “bãi rác” công nghệ - một khoảng cách không quá xa. Không ít quốc gia trên thế giới đã phải trả giá vì đánh đổi phát triển mà không thấy hệ lụy cho tương lai, đặc biệt là về vấn đề môi trường.

Bởi thế, mở cửa, thông thoáng với cách mạng công nghiệp, công nghệ mới, sáng tạo, chứ không phải với công nghệ lạc hậu, phế liệu.

Mai Lâm