AI và robot 'cứu rỗi' khủng hoảng logistics của Boxing Day

Tuy nhiên, trong kỷ nguyên thương mại điện tử và tiêu dùng hiện đại, Boxing Day đã dần rời xa ý nghĩa ban đầu. Từ ngày lễ tặng quà, Boxing Day trở thành điểm khởi đầu của một hiện tượng kinh tế phức tạp và tốn kém: mùa trả hàng.

Từ chiếc hộp gỗ của lòng trắc ẩn đến cao trào của chủ nghĩa tiêu dùng

Lịch sử của Boxing Day là một hành trình dài đầy trớ trêu của sự biến đổi văn hóa, đi từ lòng trắc ẩn thuần khiết đến đỉnh cao của chủ nghĩa thực dụng. Để hiểu tại sao ngày nay chúng ta lại đi trả hàng vào ngày 26.12, ta phải quay ngược thời gian về nước Anh thời Victoria thế kỷ 19, nơi khái niệm "Boxing" ra đời. Trái ngược với suy nghĩ của nhiều người, cái tên này hoàn toàn không liên quan đến môn quyền Anh hay việc đóng gói hàng hóa để trả lại như ngày nay. Nó bắt nguồn từ "Christmas Box", còn gọi là chiếc hộp Giáng sinh.

Boxing Day truyền thống là ngày tặng quà

Trong xã hội phân tầng giai cấp thời bấy giờ, ngày 25.12 là ngày mà giới quý tộc và chủ nhân tổ chức tiệc tùng linh đình, và những người hầu, kẻ ở phải làm việc cật lực để phục vụ. Để bù đắp cho sự hy sinh đó, ngày hôm sau, tức 26.12, hay còn gọi là ngày lễ Thánh Stephen, giới chủ sẽ cho phép người hầu được nghỉ phép để về thăm gia đình. Trước khi họ rời đi, chủ nhà sẽ trao cho họ những chiếc hộp gỗ, bên trong chứa tiền thưởng, thức ăn thừa từ bữa tiệc hôm trước, hoặc quần áo, vải vóc cũ.

Đó là cử chỉ của lòng biết ơn và sự san sẻ, một sự phân phối lại của cải từ người giàu sang người nghèo trong tinh thần bác ái của mùa vọng. Bên cạnh đó, các nhà thờ cũng mở những hòm công đức đã thu nhận tiền quyên góp suốt mùa lễ để phân phát cho những người nghèo khổ nhất trong giáo xứ.

Như vậy, bản chất ban đầu của Boxing Day là ngày của sự nghỉ ngơi và nhận quà đối với giai cấp lao động. Tuy nhiên, cuộc cách mạng công nghiệp và sự trỗi dậy của tầng lớp trung lưu đã dần thay đổi cấu trúc xã hội và thói quen tiêu dùng. Khi đời sống khấm khá hơn, nhu cầu mua sắm tăng lên, các nhà bán lẻ bắt đầu nhận ra tiềm năng thương mại khổng lồ của ngày nghỉ lễ này.

Sau Giáng sinh là thời điểm các cửa hàng cần dọn sạch kho hàng mùa đông, những món đồ trang trí, quần áo dày cộp để lấy chỗ nhập hàng cho mùa xuân hè sắp tới. Từ đó, các đợt giảm giá khổng lồ bắt đầu xuất hiện, biến ngày nghỉ phép của người lao động thành ngày hội mua sắm sầm uất nhất trong năm tại các quốc gia thuộc khối thịnh vượng chung như Anh, Canada, Úc và New Zealand. Ý nghĩa tôn giáo và giai cấp phai nhạt dần, nhường chỗ cho văn hóa săn hàng giảm giá.

Sự chuyển dịch từ "mua sắm" sang "trả hàng" là bước ngoặt cuối cùng trong quá trình tiến hóa này, được thúc đẩy mạnh mẽ bởi sự ra đời của văn hóa tặng quà hiện đại và sau đó là thương mại điện tử. Vào ngày Giáng sinh, khi mở quà, thực tế phũ phàng thường xuất hiện: những chiếc áo len sai kích cỡ, những đôi giày không hợp mốt, hay những món đồ gia dụng thừa thãi.

Tâm lý học hành vi chỉ ra rằng, sau sự phấn khích của việc bóc quà là gánh nặng của việc sở hữu những thứ vô dụng. Người tiêu dùng muốn giải quyết gánh nặng này ngay lập tức. Và vì ngày 26.12 là ngày các cửa hàng mở cửa trở lại, người ta đổ xô đi trả lại món quà không ưng ý lấy tiền mặt hoặc phiếu mua hàng.

"Tháng trả hàng" và cơn ác mộng sau những kiện hàng bị chối từ

Nếu như mùa mua sắm cuối năm là thời điểm các nhà bán lẻ ăn mừng doanh số, thì khoảng thời gian bắt đầu từ Boxing Day kéo dài hết tháng 1 năm sau lại là lúc họ phải đối mặt với một cơn đau đầu kinh niên mang tên "Logistics ngược" (Reverse Logistics). Quy mô của hiện tượng này lớn đến mức các hãng vận chuyển hàng đầu thế giới như UPS hay FedEx đã phải đặt tên cho ngày làm việc đầu tiên của tháng Một là "Ngày trả hàng quốc gia", thời điểm lưu lượng bưu kiện quay đầu đạt đỉnh điểm.

Tuy nhiên, đó chỉ là bề nổi của tảng băng chìm. Đằng sau những con số thống kê về tỉ lệ trả hàng - có thể lên tới 30-40% đối với ngành thời trang online - là một gánh nặng tài chính, vận hành và môi trường khổng lồ mà các doanh nghiệp phải gồng mình gánh chịu.

Về mặt kinh tế, xử lý hàng trả lại là một quy trình tốn kém gấp bội phần so với việc bán hàng đi. Khi một món hàng được bán ra, quy trình logistics xuôi dòng (Forward Logistics) đã được tối ưu hóa và tự động hóa cao độ trong nhiều thập kỷ: từ nhà máy đến kho, và từ kho đến tay khách hàng là một đường thẳng tắp. Nhưng khi món hàng đó quay đầu, nó đi vào một mê cung hỗn loạn và thủ công. Mỗi gói hàng trả về là một ẩn số. Nhân viên kho phải mở từng hộp, kiểm tra xem sản phẩm có bị bẩn, bị rách, bị tráo đổi hay đã qua sử dụng hay không. Sau đó là các bước làm sạch, ủi phẳng, đóng gói lại, dán nhãn mới và nhập kho.

Ước tính, chi phí để xử lý một món hàng trả lại có thể chiếm tới 66% giá trị của chính món hàng đó. Đối với những sản phẩm giá rẻ như thời trang nhanh hay đồ gia dụng nhỏ, chi phí xử lý thậm chí còn vượt quá giá bán, biến việc nhận lại hàng thành một hành động "đốt tiền" theo đúng nghĩa đen. Nhiều nhà bán lẻ buộc phải áp dụng chính sách "hoàn tiền không cần trả hàng" như một giải pháp tuyệt vọng để cắt lỗ, chấp nhận mất hàng còn hơn mất thêm chi phí vận hành.

Bên cạnh gánh nặng tài chính là sự hỗn loạn trong vận hành và tác động tiêu cực đến môi trường. Các kho hàng sau Giáng sinh thường rơi vào tình trạng quá tải, tắc nghẽn bởi hàng núi kiện hàng bị trả về chưa kịp phân loại. Điều này làm gián đoạn dòng chảy của hàng hóa mới và chiếm dụng không gian lưu trữ quý giá. Nghiêm trọng hơn, số phận của những món hàng bị trả lại thường rất bi đát.

Do chi phí tái chế hoặc làm mới quá cao, hàng triệu tấn hàng hóa hoàn toàn mới hoặc chỉ bị lỗi nhỏ bị đẩy thẳng ra bãi rác hoặc lò thiêu hủy mỗi năm. Đây là một thảm họa môi trường thầm lặng, nơi tài nguyên thiên nhiên, năng lượng sản xuất và khí thải vận chuyển đều trở nên vô nghĩa. Tháng trả hàng, vì thế, không chỉ là câu chuyện của kinh doanh, mà là câu chuyện về sự lãng phí tài nguyên ở quy mô toàn cầu.

Khi AI và Robot tái định nghĩa cuộc chiến hậu cần ngược

Trước áp lực ngày càng leo thang của làn sóng trả hàng, năm 2025 được ghi nhận là thời điểm bước ngoặt khi ngành công nghiệp logistics quyết định không còn dựa vào sức người để giải quyết hậu quả của cơn cuồng mua sắm. Sự can thiệp của trí tuệ nhân tạo (AI) và hệ thống robot tiên tiến đã thay đổi hoàn toàn cục diện cuộc chơi, biến quy trình xử lý hàng trả về từ một "gánh nặng chi phí" thành một hoạt động được tối ưu hóa bằng dữ liệu và tự động hóa. Cuộc cách mạng này không chỉ diễn ra trong các nhà kho, mà bắt đầu ngay từ khi khách hàng có ý định trả lại món đồ.

Robot và AI bước vào logistic giúp xử lý khủng hoảng Boxing Day

Công nghệ đầu tiên và quan trọng nhất là sự tham gia của AI vào việc ra quyết định tài chính và định tuyến theo thời gian thực. Vào năm 2025, các thuật toán học máy đã đủ thông minh để can thiệp ngay tại thời điểm khách hàng bấm nút "Trả hàng" trên ứng dụng. Thay vì áp dụng một quy trình cứng nhắc cho mọi sản phẩm, AI sẽ phân tích tức thì hàng loạt dữ liệu: vị trí của khách hàng, nhu cầu thị trường đối với món hàng đó tại các khu vực khác nhau, chi phí vận chuyển, tình trạng kho bãi và lịch sử hành vi của người mua.

Nếu một chiếc áo khoác mùa đông bị trả lại ở New York, nhưng dữ liệu cho thấy nhu cầu đang tăng cao ở Boston, hệ thống sẽ tự động tạo mã vận đơn để chuyển thẳng món hàng đến kho Boston, bỏ qua việc đưa về trung tâm xử lý trung gian, giúp tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí. Thậm chí, AI còn thực hiện các bài toán kinh tế phức tạp trong vài mili giây để quyết định xem liệu việc thu hồi món hàng có mang lại lợi ích kinh tế hay không, từ đó đưa ra đề xuất "hoàn tiền, giữ hàng" hoặc gợi ý giảm giá để khách hàng giữ lại sản phẩm.

Bước vào bên trong các trung tâm xử lý hàng hoàn trả (Returns Centers), sự hiện diện của con người đang dần được thay thế bởi đội quân robot và thị giác máy tính (Computer Vision). Nếu như trước đây, việc kiểm định chất lượng hàng trả về là nút thắt cổ chai lớn nhất do phụ thuộc vào đôi mắt và đôi tay của con người, thì nay, các hệ thống camera độ phân giải cao kết hợp với AI có thể quét 360 độ một sản phẩm trong vài giây.

Chúng có khả năng phát hiện những vết bẩn nhỏ nhất, những vết xước trên màn hình điện thoại hay sự sai lệch về màu sắc mà mắt thường dễ bỏ qua. Dựa trên kết quả quét, AI sẽ tự động phân loại sản phẩm vào các luồng xử lý khác nhau: hạng A để bán lại như mới, hạng B cho thị trường hàng cũ (open box), hoặc hạng C để tái chế. Tại các băng chuyền, những cánh tay robot với tốc độ xử lý siêu việt thực hiện công việc phân loại, gấp quần áo và đóng gói lại (re-packaging) với độ chính xác tuyệt đối, đưa sản phẩm quay trở lại kệ hàng ảo chỉ trong vài giờ thay vì vài tuần như trước kia.

Hơn thế nữa, công nghệ năm 2025 còn tập trung vào việc ngăn chặn vấn đề từ gốc rễ. Trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI) được tích hợp sâu vào trải nghiệm mua sắm với các phòng thử đồ ảo chân thực chưa từng có, cho phép người dùng ướm thử trang phục lên mô hình 3D của chính mình, giảm thiểu tối đa tình trạng mua sai kích cỡ. Các trợ lý ảo mua sắm cũng sử dụng dữ liệu lịch sử trả hàng để đưa ra những lời khuyên cá nhân hóa về size số và kiểu dáng, giúp người tiêu dùng đưa ra quyết định chính xác hơn.

Nhìn lại toàn cảnh, sự kết hợp giữa AI và Robotics trong năm 2025 không chỉ giúp các doanh nghiệp tiết kiệm hàng tỷ USD chi phí logistics ngược, mà còn góp phần quan trọng vào việc giảm thiểu rác thải, biến Boxing Day và tháng trả hàng trở nên bền vững hơn. Công nghệ, sau khi đã thúc đẩy con người say men mua sắm, giờ đây đang quay lại để dọn dẹp và trật tự hóa sự hỗn loạn mà chính nó đã gián tiếp tạo ra.

Bùi Tú