Trạng Quỳnh: Biểu tượng dân gian tinh quái và tiếng cười trí tuệ

Trạng Quỳnh không chỉ là nhân vật hư cấu, mà là biểu tượng của trí tuệ, của sức mạnh mềm - nơi tiếng cười trở thành vũ khí phản kháng, nơi sự thông minh có thể vượt lên mọi khuôn mẫu quyền lực. Phim điện ảnhTrạng Quỳnh Nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu vừa ra rạp giữa tháng 6 một lần nữa truyền cảm hứng đó đến thế hệ trẻ nhỏ.

Tiếng cười của Trạng Quỳnh - tiếng cười bình dân mà sâu cay - vẫn luôn là một lời nhắc nhở đầy nhân văn rằng trí tuệ và bản lĩnh luôn có thể chiến thắng những điều phi lý, dù trong bất kỳ hoàn cảnh nào.

Hình ảnh từ phim Trạng Quỳnh Nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu.

Biểu tượng dân gian của trí tuệ, mưu mẹo và tinh thần phản kháng

Trong kho tàng truyện dân gian Việt Nam, Trạng Quỳnh là một trong những nhân vật được yêu mến và lưu truyền rộng rãi nhất. Sự hấp dẫn của Trạng Quỳnh nằm ở chỗ ông không đơn thuần chỉ là người giỏi mẹo vặt hay tài ứng đối, mà còn đại diện cho tiếng nói của người dân lao động đối mặt với sự áp bức.

Không giống như những nhân vật anh hùng mang tính lý tưởng hóa hay huyền thoại, Trạng Quỳnh hiện lên không phải một nhân vật "đạo mạo" kiểu Nho sĩ cổ điển, mà như một trí sĩ bình dân: lém lỉnh, thông minh, hài hước và bản lĩnh. Nhân vật này cũng không ít những tật xấu, là một hình mẫu rất gần gũi. Ông là hiện thân cho kiểu người "thấp cổ bé họng" nhưng luôn biết dùng trí tuệ để đối đầu với cường quyền, từ quan lại phong kiến đến vua chúa phương Bắc, thậm chí là cả… Trời.

Một số tập truyện tranh Trạng Quỳnh. Ảnh: tiemsachtanbinh.

Về nguồn gốc, Trạng Quỳnh được cho là lấy cảm hứng từ một nhân vật có thật trong lịch sử: Nguyễn Quỳnh (1677-1748), người làng Bột Thượng, huyện Hoằng Hóa, xứ Thanh (nay thuộc tỉnh Thanh Hóa). Ông là một nho sĩ nổi tiếng thông minh, học rộng, giỏi đối đáp và thích trêu chọc kẻ có quyền.

Tuy chỉ đỗ Hương cống (tương đương cử nhân), nhưng được dân gian gọi là "Trạng" như một cách thể hiện sự tôn vinh tài trí và lòng mến mộ. Trải qua quá trình truyền miệng, nhân vật Nguyễn Quỳnh dần được dân gian huyền thoại hóa thành "Trạng Quỳnh" - người không chỉ học giỏi mà còn là bậc thầy trong các màn đấu trí, chơi khăm đầy ý nghĩa xã hội.

Các câu chuyện về Trạng Quỳnh thường mang màu sắc châm biếm sâu cay, đả kích vào sự ngu dốt, tham lam và bảo thủ của giới quan lại phong kiến. Mỗi giai thoại là một tiểu phẩm trào phúng phản ánh sinh động tâm thức dân gian Việt Nam: đề cao trí khôn, lối sống linh hoạt, sự khéo léo trong đối nhân xử thế, đồng thời gửi gắm khát vọng công bằng của tầng lớp lao động nghèo khó.

Sức sống bền bỉ của Trạng Quỳnh trong đời sống hiện đại

Từ thời trung đại cho đến xã hội hiện đại, Trạng Quỳnh vẫn chưa bao giờ lỗi thời. Hình tượng này không chỉ sống trong các giai thoại dân gian, mà còn tiếp tục hiện diện dưới nhiều hình thức mới.

Hình tượng Trạng Quỳnh trong cuốn Những ông trạng dân gian lừng danh: Trạng Quỳnh.

Từ thời trung đại đến nay, Trạng Quỳnh chưa từng vắng bóng trong đời sống văn hóa người Việt. Nhân vật này hiện diện trong các truyện kể dân gian, truyện tranh, kịch nói, hoạt hình… và gần đây nhất là phim ảnh. Khác với một số nhân vật cổ tích bị "bảo tàng hóa", Trạng Quỳnh luôn được làm mới theo thời đại mà vẫn giữ được tinh thần cốt lõi: dí dỏm, thông minh và không khuất phục trước quyền lực phi lý.

Trạng Quỳnh được "tái tạo" với lớp nghĩa mới, phù hợp với tâm thức thời đại. Nếu trong dân gian xưa, ông là biểu tượng phản kháng chế độ phong kiến và quyền lực ngoại bang, thì ngày nay, Trạng Quỳnh vẫn giữ vai trò là tiếng nói chỉ trích những bất công, sự giả dối, quan liêu hay thói hách dịch trong đời sống xã hội.

Điều đó chứng minh rằng Trạng Quỳnh không chỉ là một nhân vật cổ, mà là một mã văn hóa sống động, giàu tiềm năng tái tạo và thích nghi trong môi trường mới. Người Việt vẫn cần đến Trạng Quỳnh như một hình mẫu đối thoại - nơi trí tuệ được dùng để hóa giải bất công, nơi tiếng cười có thể đả kích cái xấu mà không cần lên gân.

Bộ phim thiếu nhi Trạng Quỳnh Nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu mới ra rạp đang nhận được nhiều sự quan tâm khi đưa nhân vật kinh điển này trở lại với diện mạo trẻ trung, hiện đại và gần gũi với trẻ em.

Phim kể về cậu bé Quỳnh vốn tự cao và cho mình là trung tâm. Một ngày kia bố mẹ cậu bị nghi oan và truy nã, Quỳnh cùng bạn bè và một chú trâu to khỏe phải minh oan cho gia đình, đồng thời khám phá bia mật về một thế lực âm mưu giải thoát Cửu Vỹ Hồ nhằm gây hỗn loạn cho thế gian.

Cùng các bạn, Quỳnh dấn thân vào cuộc phiêu lưu nguy hiểm, tìm cách nhờ thần Kim Ngưu giúp đỡ. Trong quá trình đó, Quỳnh nhận ra giá trị của tình bạn và sẵn lòng hy sinh vì bạn bè.

Thay vì chỉ khai thác tiếng cười đơn thuần, bộ phim hướng đến việc làm sống lại tinh thần lém lỉnh, tư duy sắc bén của nhân vật.

Cậu bé Quỳnh và những người bạn đồng thời cũng mang những nét tính cách chân thực và thu hút thiếu nhi: nhạy cảm, chính nghĩa, giàu lòng hiếu kỳ; bên cạnh những yếu đuối, đố kị, ngây ngô.

Trạng Quỳnh phiên bản "nhí" cho thấy tinh thần dân gian vẫn có thể truyền cảm hứng cho thế hệ mới bằng ngôn ngữ điện ảnh hiện đại, đồng thời giúp trẻ em hình dung về những giá trị văn hóa truyền thống qua lăng kính giải trí sinh động.

Phong Khang