Rõ trách nhiệm trong chuỗi hoạt động của AI

Thực tế cho thấy, AI đã hiện diện ở nhiều lĩnh vực của đời sống từ phân tích dữ liệu để dự báo xu hướng xã hội, hỗ trợ lập quy hoạch, đến cảnh báo sớm thiên tai hay dịch bệnh. Nhiều địa phương đã ứng dụng AI trong cải cách hành chính, xử lý hồ sơ trực tuyến... Khi được triển khai đúng hướng, AI sẽ giúp bộ máy nhà nước hoạt động hiệu quả hơn, phục vụ người dân tốt hơn.

Bên cạnh những tác động tích cực, AI cũng đặt ra không ít thách thức. Đó là tình trạng xâm phạm quyền riêng tư và phân biệt đối xử trong ứng dụng AI. Những thông tin sai lệch, giả mạo từ AI xuất hiện ngày càng nhiều. Một số đối tượng lợi dụng công nghệ AI để xuyên tạc, bôi nhọ, làm ảnh hưởng đến cá nhân, doanh nghiệp, quốc gia vì động cơ cá nhân. Thực tế này đặt ra yêu cầu cần có khung khổ pháp lý chặt chẽ để quản lý, ứng dụng AI thực sự minh bạch, hiệu quả, tránh rủi ro không đáng có.

Để nâng cao tính trách nhiệm của các bên trong quản lý, ứng dụng AI, dự thảo Luật dành một chương quy định các cơ chế giám sát, chế tài xử lý và trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Theo đó, dự thảo Luật quy định cơ quan quản lý nhà nước có trách nhiệm kiểm tra việc tuân thủ pháp luật về AI. Khi có yêu cầu thanh tra, kiểm tra, hoặc yêu cầu của tòa án, trọng tài, các bên liên quan có nghĩa vụ cung cấp hồ sơ kỹ thuật, nhật ký lưu vết và dữ liệu huấn luyện để xác định nguyên nhân vi phạm hoặc định trách nhiệm.

Cùng với đó, dự thảo Luật quy định về xử lý vi phạm và bồi thường thiệt hại. Cụ thể, tổ chức, cá nhân vi phạm quy định sẽ bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường theo pháp luật dân sự. Nhà cung cấp và bên triển khai hệ thống phải chịu trách nhiệm bồi thường kể cả khi không có lỗi, trừ các trường hợp được miễn trừ theo Bộ luật Dân sự. Trường hợp nhiều chủ thể cùng tham gia (chủ thể phát triển, cung cấp, triển khai) thì phải liên đới bồi thường. Trách nhiệm bồi thường được xác định dựa trên mức độ kiểm soát thực tế, khả năng dự báo và các biện pháp quản lý rủi ro mà các bên đã áp dụng.

Ngoài ra, dự thảo Luật cũng quy định mức phạt tiền tối đa đối với vi phạm hành chính là 2 tỷ đồng đối với tổ chức; mức phạt tối đa đối với cá nhân là 1 tỷ đồng. Đối với hành vi vi phạm nghiêm trọng, mức phạt tiền tối đa có thể lên đến 2% doanh thu của năm trước liền kề của tổ chức đó.

Trên thực tế, có tới 4 chủ thể tham gia vào chuỗi hoạt động của hệ thống AI: nhà phát triển, nhà cung cấp, bên triển khai và người sử dụng. Trong khi đó, quy định tại dự thảo Luật mới chỉ quy định về trách nhiệm đối với nhà cung cấp, bên triển khai hệ thống trí tuệ nhân tạo. Do đó, cơ quan chủ trì soạn thảo cần nghiên cứu bổ sung trách nhiệm của nhà phát triển và người sử dụng để tránh bỏ sót trách nhiệm của các chủ thể trong chuỗi hoạt động của hệ thống AI. Cùng với đó, để bảo đảm công bằng trong xử lý trách nhiệm, cần phân biệt rõ trường hợp cố ý như: cố tình thao túng dữ liệu đầu vào, sử dụng AI để thực hiện hành vi gây hại với trường hợp không cố ý hoặc lỗi phát sinh từ giới hạn kỹ thuật, không dự đoán được trước.

Mặt khác, dự thảo còn khuyết thiếu quy định về cơ chế xác định trách nhiệm hoặc nghĩa vụ hợp tác của nhà cung cấp nước ngoài khi cung cấp dịch vụ AI xuyên biên giới và trách nhiệm của người sử dụng AI. Do đó, cơ quan chủ trì soạn thảo cần nghiên cứu bổ sung quy định về trách nhiệm của các bên liên quan trong trường hợp này. Có như vậy, mới tránh khoảng trống pháp lý và bảo đảm hiệu lực, hiệu quả trong quản lý nhà nước đối với nền tảng số xuyên biên giới.

Cần nhấn mạnh rằng, AI không phải chủ thể pháp lý, nên con người vẫn là người phải chịu trách nhiệm cuối cùng. Việc tạo lập hành lang pháp lý chặt chẽ, minh định trách nhiệm đối với từng chủ thể trong chuỗi hoạt động của AI sẽ giúp hạn chế rủi ro, hệ quả tiêu cực của AI, bảo đảm quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức và cá nhân trong môi trường số. Qua đó, sẽ giúp xây dựng một nền kinh tế AI năng động, đây là điều mà người dân, doanh nghiệp rất chờ đợi Luật Trí tuệ nhân tạo sớm được Quốc hội xem xét, thông qua tại kỳ họp này.

Song Hà