Giới trẻ Ai Cập đòi 'nữ hoàng đẹp nhất lịch sử' hồi hương

Đại Bảo tàng Ai Cập chính thức mở cửa từ ngày 1/11. Ảnh: Ahmed Gomaa/Xinhua.

Từ xa, Đại Bảo tàng Ai Cập (GEM) hiện lên như một tấm rèm khổng lồ dệt từ vô số kim tự tháp thủy tinh li ti. Mặt tiền bằng đá alabaster kết hợp kính trải dài giữa sa mạc Giza tạo nên khung cảnh mới đầy kịch tính cho quần thể kim tự tháp, tựa như một vị pharaoh bước lạc vào thế kỷ 21 và để lại lời nhắn cho kiến trúc sư: “Hãy kết hợp truyền thống và hiện đại”.

Giấc mơ ngàn năm trong “siêu bảo tàng”

GEM – dự án liên tục trì hoãn – cuối cùng đã chính thức mở cửa toàn bộ vào đầu tháng 11. Tổng thống Abdel Fattah el-Sisi chủ trì lễ khai trương, đón hàng loạt nguyên thủ, hoàng gia cùng nhân vật văn hóa, khoa học quốc tế, theo Spiegel International.

Hơn 100.000 hiện vật từ thời Pharaoh, Hy Lạp đến La Mã được trưng bày, kể câu chuyện 7.000 năm lịch sử Ai Cập. Những nhân vật vĩ đại đều hiện diện như Hatshepsut, Akhenaten, Khufu và đặc biệt là bộ sưu tập của Tutankhamun, từ mặt nạ vàng, ngai vàng đến chiến xa.

Tuy nhiên, một biểu tượng vẫn vắng mặt: Nữ hoàng Nefertiti – người phụ nữ với chiếc cổ thiên nga, đôi mắt ngân hạnh và vương miện xanh.

Tượng bán thân Nefertiti tại Bảo tàng Neues ở Berlin. Ảnh: Maurizio Gambarini/FUNKE Foto Services/IMAGO.

Bức tượng bán thân 3.400 năm tuổi hiện nằm trong bộ sưu tập của Đức và được trưng bày tại Bảo tàng Neues (Berlin) từ năm 2009. Tranh chấp về quyền sở hữu kéo dài hơn một thế kỷ.

Nagwa Taimour, tốt nghiệp nghệ thuật và lịch sử, cùng nhiều người trẻ Ai Cập dẫn đầu nỗ lực kêu gọi Nefertiti trở về. Tuần nào cô cũng vượt dòng xe hỗn loạn ở Cairo để thu thập chữ ký tại khuôn viên GEM. Đến nay, gần 120.000 người đã ủng hộ chiến dịch.

Với họ, bảo tàng mới là lời khẳng định rằng Ai Cập đủ năng lực gìn giữ di sản của mình. Quan điểm từng thống trị thế kỷ trước, cổ vật Ai Cập nên ở lại châu Âu để được bảo quản tốt hơn, nay không còn chỗ đứng.

“Các bạn giữ bà ấy đủ lâu rồi”

Với Nagwa, Nefertiti không chỉ là một hiện vật nổi tiếng ở xứ người. Đó là lịch sử bị đánh cắp, là bản sắc và là quyền sở hữu văn hóa chính đáng. “Đã đến lúc bà ấy trở về nhà”, cô nói. Bản thân cô chưa từng đến Berlin vì “xin visa không dễ”.

Nefertiti nổi tiếng không chỉ nhờ vẻ đẹp được xem là hoàn hảo mà còn bởi vai trò chính trị. Cùng chồng là Pharaoh Akhenaten, bà tạo nên cuộc cải cách tôn giáo lớn, từ bỏ tín ngưỡng đa thần tồn tại hàng thiên niên kỷ và tôn Aten làm vị thần duy nhất, điều nhiều học giả xem là hình thức đơn thần giáo sơ khai.

Nhà hoạt động Nagwa Taimour. Ảnh: Dunja Ramadan/DER SPIEGEL.

Sức hút toàn cầu của Nefertiti bắt đầu từ khi bức tượng được khai quật ở Tell el-Amarna năm 1912. Từ đó, lời kêu gọi trả lại tượng liên tục xuất hiện, nhưng chủ yếu thông qua đối thoại ngoại giao. Giờ đây, Nagwa tin vào sức mạnh của công chúng: “Đã đến lúc người Ai Cập cất tiếng nói”.

Quỹ Di sản Văn hóa Phổ (Đức) khẳng định bức tượng đến Berlin “hoàn toàn hợp pháp” theo quy định “chia hiện vật” năm 1913, thời điểm Ai Cập chưa độc lập và cơ quan cổ vật do người Pháp kiểm soát.

Tuy vậy, sử gia Sebastian Conrad đặt vấn đề: “Hợp pháp có đồng nghĩa với công bằng?”. Ông cho rằng khảo cổ thời đó là “một hình thức khác của chủ nghĩa đế quốc”. Không quốc gia hiện đại nào chấp nhận để một nửa kho báu khảo cổ bị mang ra nước ngoài.

Ở Berlin, Nefertiti được ví như “Mona Lisa của thủ đô” với khoảng nửa triệu lượt khách mỗi năm. Nhưng tại Ai Cập, hình ảnh bà cũng hiện diện khắp nơi - từ máy bay EgyptAir, poster trên đường phố đến những chiếc móc khóa ngoài chợ.

Một thế hệ mới muốn thay đổi

Những người như Nagwa xem việc đòi lại Nefertiti là thách thức trực diện đối với tư duy chiếm hữu của các cường quốc châu Âu. Họ không còn “xin”, mà “yêu cầu”.

Zahi Hawass, nhà khảo cổ nổi tiếng và gây tranh cãi nhất Ai Cập, cũng là người khởi xướng chiến dịch triệu chữ ký. Dù bị chỉ trích vì quan hệ với chế độ Mubarak, ông từng thành công mang nhiều cổ vật về nước, bao gồm các bích họa do Louvre trả lại năm 2009. Hawass tuyên bố đã “chịu đủ” những lý do trì hoãn từ phía Đức: “Nefertiti là biểu tượng. Nơi thuộc về bà là Ai Cập”.

Ông khẳng định nhà khảo cổ Ludwig Borchardt đã “đánh lừa” phía Ai Cập trong lúc chia hiện vật, một cáo buộc bị phía Đức bác bỏ.

Trên bình diện toàn cầu, việc trả lại di sản đang trở thành xu hướng mới. Đức đã trao trả tượng đồng Benin cho Nigeria (2022), và Đức - Thổ Nhĩ Kỳ từng giải quyết tranh chấp tượng nhân sư Boğazkale (2011).

Nghệ sĩ Hossam Dirar tìm thấy cội rễ của mình khi sống xa quê. Ảnh: Rehab Eldalil/DER SPIEGEL.

Trong sảnh mái vòm của Neues Museum, bức tượng Nefertiti đứng đơn độc trong tủ kính chống đạn, được chiếu sáng để làm nổi bật những đường nét hoàn hảo đến kinh ngạc. Du khách khẽ thì thầm, như đang đứng trước một nhân chứng vượt thời gian.

Nhưng xung quanh bà là các bức tường trang trí chủ đề Hy Lạp và La Mã, một không gian gợi nhắc việc phương Tây từng “định nghĩa lại” Ai Cập dưới lăng kính của mình.

Họa sĩ Hossam Dirar nhớ lại khoảnh khắc đầu tiên đối diện Nefertiti ở Berlin năm 2015 và anh bật khóc. Khi bị cấm chụp hình, anh cảm thấy như “một người xa lạ ra lệnh cho cách tôi chào hỏi bà mình, mà còn thu tiền vé”. Kể từ đó, anh gần như chỉ vẽ về Nefertiti. Với Dirar, bà là biểu tượng của phụ nữ Ai Cập mạnh mẽ, người từng đứng ngang hàng Pharaoh.

Trong đoạn video an toàn mới trên máy bay EgyptAir, phi hành đoàn hướng dẫn hành khách giữa những tượng pharaoh và quan tài đá trong GEM, như lời nhắc cuối trước khi rời Ai Cập: "Bạn vừa đi qua một nền văn minh vĩ đại".

Còn Nefertiti? Người Ai Cập chỉ mỉm cười, "rồi bà sẽ trở về".

Tượng bán thân của Nữ hoàng Nefertiti được chụp trong phòng triển lãm tại Berlin (Đức) ngày 1/3/2021. Ảnh: Fabrizio Bensch/Reuters.

Thư Vũ