Cú hích từ các cuộc thi khoa học công nghệ (bài 1)

Trong kỷ nguyên hội nhập và phát triển mạnh mẽ của khoa học – công nghệ, sáng tạo được xem là chìa khóa mở ra cánh cửa tương lai. Với thế hệ trẻ, sự sáng tạo không chỉ là biểu hiện của trí tuệ mà còn là động lực để khẳng định bản thân và đóng góp cho xã hội.

Chính vì vậy, các cuộc thi sáng tạo dành cho học sinh, sinh viên, thanh, thiếu niên và nhi đồng tại Hà Nội nói riêng và cả nước nói chung đã, đang và sẽ là một sân chơi trí tuệ ý nghĩa, là cú hích của đổi mới sáng tạo từ trong trường học.

Các sinh viên tham quan sản phẩm công nghệ trưng bày tại Festival sáng tạo trẻ.

Ươm mầm tài năng trẻ

Từ đầu tháng 9/2025, tại Hà Nội, Viện Nghiên cứu Công nghệ không gian và dưới nước (Đại học Bách khoa Hà Nội) và Tổng Công ty Khí Việt Nam (PV GAS) đã chính thức phát động Cuộc thi Sáng tạo UAV Cup PV GAS 2025 với chủ đề “Vùng trời quê hương”. Cuộc thi sẽ diễn ra cho đến hết tháng 12/2025.

PGS.TS Hán Trọng Thanh, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Công nghệ không gian và dưới nước cho biết, cuộc thi nhằm tạo cơ hội để học sinh, sinh viên vận dụng kiến thức đã học vào thiết kế, lắp ráp, lập trình và vận hành UAV (phương tiện bay không người lái) trong môi trường thi đấu đối kháng.

Phát triển tư duy hệ thống, khả năng xử lý tình huống thực tế, tinh thần đồng đội và kỹ năng chiến thuật. Đồng thời cuộc thi khuyến khích mô hình UAV an toàn, thông minh, có khả năng ứng dụng trong nông nghiệp, logistics, giám sát môi trường, cứu hộ – cứu nạn… Ngoài giá trị vật chất, cuộc thi còn là cơ hội để sinh viên tiếp cận doanh nghiệp, giới nghiên cứu và nhà đầu tư, góp phần thúc đẩy hệ sinh thái UAV “Made in Vietnam”.

Trước đó không lâu, Hội thi Sáng tạo Kỹ thuật Hà Nội lần thứ II đã khép lại với nhiều dấu ấn quan trọng. Không chỉ là sân chơi trí tuệ dành cho các nhà khoa học, kỹ sư, doanh nghiệp và học sinh, sinh viên, hội thi đã thực sự trở thành chất xúc tác, lan tỏa tinh thần đổi mới sáng tạo trong cộng đồng.

Ngay từ khi phát động, hội thi đã nhận được sự hưởng ứng nhiệt tình từ các trường đại học, viện nghiên cứu, bệnh viện, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội. Hơn 500 đề tài, giải pháp tham dự trải rộng trên 6 lĩnh vực, từ công nghệ thông tin – điện tử viễn thông, cơ khí tự động hóa, vật liệu – năng lượng – xây dựng – giao thông, đến nông nghiệp, y dược và giáo dục – quản lý.

Trong số đó, nhiều công trình đã chứng minh tính ứng dụng thực tiễn rõ nét. Chẳng hạn, ở lĩnh vực y tế, các giải pháp về phẫu thuật ít xâm lấn, ứng dụng công nghệ trong đào tạo y khoa, nghiên cứu cải tiến kỹ thuật ghép tạng… được giới chuyên môn đánh giá cao, có thể triển khai rộng rãi để nâng cao chất lượng điều trị.

Ở giáo dục, những bộ học liệu số, mô hình dạy học tương tác hay giải pháp đổi mới quản lý lớp học đã góp phần đáp ứng yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông mới. Điểm nổi bật của hội thi lần này là sự tham gia đông đảo của nhiều đối tượng: từ các nhà khoa học, kỹ sư dày dạn kinh nghiệm đến sinh viên, học sinh, giáo viên, thậm chí cả người lao động trực tiếp. Điều đó cho thấy đổi mới sáng tạo không còn là khái niệm xa vời mà đã trở thành nhu cầu tự thân trong đời sống sản xuất, học tập và quản lý.

Không chỉ là trong nước, nhiều năm qua, tại Việt Nam có không ít lần các đoàn học sinh, sinh viên mang các công trình dự án ra sàn quốc tế thi đấu và ít nhiều cũng đã mang về những giải thưởng ấn tượng. Đơn cử như cuộc thi Khoa học kỹ thuật quốc tế (ISEF) là sân chơi lớn nhất thế giới dành cho học sinh trung học (từ lớp 9 đến 12) về lĩnh vực này.

Việt Nam tham dự ISEF từ năm 2013 và đều có giải. Năm nay, đoàn Việt Nam có 9 dự án tham dự, của học sinh các trường đến từ Thanh Hóa, Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Trị, Đà Nẵng, TP Hồ Chí Minh và Đại học Quốc gia Hà Nội.

Đáng chú ý, Việt Nam có hai đội giành giải nhì, một đội giành giải ba và ba đội giành giải khuyến khích. Các dự án đạt giải đều rất gần với thực tế như: Vật liệu oxy hóa hiệu năng cao lithium vanadium oxide xử lý môi trường (thực hiện bởi Đỗ Hà Phương, Nguyễn Đức Thái, Trường THPT Việt Đức, Hà Nội) - giải nhì, lĩnh vực Hóa học.

Dự án Talkie Vbot- Robot hỗ trợ giáo dục cho trẻ em khuyết tật ngôn ngữ (Huỳnh Huy Hưng, Nguyễn Nhật Tuấn Kiệt, Trường THPT chuyên Lê Quý Đôn, Đà Nẵng) - giải nhì, lĩnh vực Robotics và máy móc thông minh. Dự án Phát triển giải pháp hỗ trợ đánh giá sức khỏe sinh sản nam giới tại nhà (Nguyễn Mai Khuê, Phạm Quang Phúc An, Trường THPT Chuyên Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) - giải ba, lĩnh vực Kỹ thuật y sinh.

Nghiên cứu tạo kháng thể trung hòa độc tố Botulinim Type A dựa trên công nghệ nanobody (Mai Tâm Trang, Đặng Trần Bảo Anh, Trường THPT Chuyên Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) - giải tư, lĩnh vực Sức khỏe và Khoa học y sinh. Xe lăn tự hành hỗ trợ người mắc bệnh xơ cứng teo cơ một bên trong di chuyển và giao tiếp (Cao Trung Quân, Lê Minh Hiếu, Trường THPT thị xã Quảng Trị) - giải tư, lĩnh vực Robotics và máy móc thông minh. Ứng dụng học sâu trong sáng tác nhạc tự động, định hướng bảo tồn và phát triển đờn ca tài tử Nam Bộ (Nguyễn Tấn Đức, Hà Nhật Bảo, Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong, TP Hồ Chí Minh) - giải tư, lĩnh vực Công nghệ nghệ thuật.

Nhìn vào các cuộc thi trong nước cũng như quốc tế có thể thấy, trong thời đại công nghệ 4.0, các cuộc thi đổi mới sáng tạo đang trở thành sân chơi lý tưởng để thanh, thiếu niên thể hiện tài năng, rèn luyện kỹ năng và ứng dụng của nhiều dự án đã đóng góp vào sự phát triển của xã hội.

Thanh niên có tiềm năng nhưng cần được trao cơ hội

GS. Tsuyoshi Usagawa, Cố vấn của JICA về giáo dục kỹ thuật, nguyên Phó Hiệu trưởng Đại học Kumamoto và giảng viên chương trình Công nghệ kỹ thuật Chip bán dẫn tại Trường Đại học Việt Nhật, người từng làm việc tại trường đại học hơn 40 năm và công việc của ông được hỗ trợ bởi chính sách quốc gia.

Ông chia sẻ: Chính phủ Nhật Bản đã khởi động chương trình công nghệ vào những năm 1980 với mục tiêu bổ sung công nghệ cao (high-tech). Năm 2020, do tình trạng thiếu hụt chất bán dẫn (semiconductor) cho ôtô, Chính phủ Nhật Bản đã mời TSMC (Taiwan Semiconductor Manufacturing Corporation), một tập đoàn sản xuất chất bán dẫn khổng lồ, đến lắp đặt nhà máy mới.

TSMC đã chọn Kumamoto và thành lập liên doanh JASM (Japan Advanced Semiconductor Manufacturing), hợp tác với Sony và một doanh nghiệp Nhật Bản khác. Nhà máy đầu tiên của JASM bắt đầu sản xuất với khoản đầu tư khoảng 15 tỷ USD. Khoản đầu tư này đã tạo ra tác động lớn đến xã hội và Đại học Kumamoto, đặc biệt là do nhu cầu về nguồn nhân lực.

Đáp lại nhu cầu này, Đại học Kumamoto đã ra mắt hai chương trình mới: Một chương trình về thiết bị bán dẫn và một chương trình về khoa học dữ liệu/chất bán dẫn, tập trung vào các ngành công nghiệp như AI và khoa học ứng dụng. Sau khi TSMC xuất hiện, sự quan tâm đầu tư vào đổi mới sáng tạo từ các doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ, đã tăng lên. Họ tập trung vào việc thu thập "hạt giống" đổi mới từ trường đại học.

GS. Usagawa nhấn mạnh rằng, các luật lệ và quy định có vai trò rất lớn trong việc khuyến khích sự hợp tác này. GS. Usagawa phân loại đổi mới sáng tạo thành ba loại chính: Thứ nhất là đổi mới dựa trên "hạt giống", là kết quả của nghiên cứu cơ bản được thực hiện tại các viện nghiên cứu, bao gồm các trường đại học và đôi khi là phòng thí nghiệm quốc gia.

Loại hình này thường liên quan đến các dự án liên doanh hoặc startup từ trường đại học và gặp khó khăn về tài chính trong giai đoạn từ phòng thí nghiệm đến công bố/thương mại hóa. Để hỗ trợ, họ khuyến khích các tiêu chuẩn và đôi khi sử dụng cách gây quỹ cộng đồng, được kiểm soát bởi trường đại học, hợp tác với các doanh nghiệp địa phương.

Thứ hai, đổi mới dựa trên nhu cầu. Loại hình này đòi hỏi nghiên cứu chuyên sâu, và sự hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp thường giúp thúc đẩy nghiên cứu. Thứ ba, đổi mới dựa trên phát minh, sở hữu trí tuệ có tiềm năng lớn để tạo ra các ý tưởng mới cho xã hội. Chính phủ, trường đại học và doanh nghiệp cần tạo cơ hội cho loại hình đổi mới này.

GS. Usagawa kể thêm một ví dụ về đổi mới dựa trên “hạt giống”: Một thiết bị vi lọc (microfilter) để phát hiện mùi qua hơi thở (cyber smell detection), được phát triển bởi một giáo sư chuyên nghiệp về kỹ thuật cơ khí.

Giáo sư này đã hợp tác với một giáo sư tại bệnh viện đại học và một doanh nghiệp cung cấp thiết bị y tế. Dự án này đã gọi vốn thành công qua quỹ cộng đồng, huy động được 11 triệu JPY (khoảng 73.000 USD). Mặc dù số tiền không lớn, nhưng nó rất quan trọng để đưa dự án từ giai đoạn phòng thí nghiệm lên giai đoạn doanh nghiệp.

Trường Đại học Kumamoto đã thực hiện nhiều chiến dịch gây quỹ cộng đồng thành công khác, thu hút sự đóng góp từ công chúng. Theo ông Usagawa, thách thức của quá trình đổi mới là khoảng trống từ nghiên cứu trong phòng thí nghiệm đến giai đoạn thương mại hóa. Để vượt qua, Nhật Bản dùng cơ chế gây quỹ cộng đồng, dưới sự bảo trợ của trường đại học hoặc thiết kế chính sách tài trợ đặc thù. Việc trao quyền tự chủ cho các trường đại học từ năm 2004 cũng giúp nước này mở rộng hợp tác, thương mại hóa tài sản trí tuệ và hình thành nhiều startup công nghệ.

"Thanh niên có tiềm năng lớn để tạo ra đổi mới, nhưng cần được trao cơ hội và môi trường thuận lợi. Muốn có đổi mới, phải đầu tư cho nghiên cứu và quản lý tốt tài sản trí tuệ", GS. Usagawa nói.

Phạm Huyền