Chất kịch độc Novichok trong nghi án ám sát chính trị gia Navalny

Không giống nhiều vũ khí hóa học khét tiếng như VX hay khí độc Sarin, Novichok không được nhiều người biết đến.

Cái tên này chỉ bất ngờ nổi lên vào năm 2018, khi giới chức phương Tây cáo buộc Nga dùng nó trong vụ ám sát hụt cựu điệp viên Sergei Skripal lúc ông sống lưu vong tại Anh. Bẵng đi gần 2 năm, Novichok một lần nữa trở thành tâm điểm căng thẳng giữa Nga và phương Tây.

Nhà chức trách tại Đức phát hiện chất độc thần kinh này trong người Alexei Navalny, một chính trị gia đối lập tại Nga. Trước đó, Điện Kremlin đã bác bỏ cáo buộc liên quan đến vụ việc.

Giới chức Đức khẳng định chính trị gia đối lập Nga Alexei Navalny bị đầu độc bởi chất ức chế thần kinh Novichok. Ảnh: Reuters.

Nguy hiểm hơn cả VX và Sarin

Các nhà khoa học, giới điệp viên và những chuyên gia vũ khí hóa học đã nghe về Novichok trong hàng chục năm qua.

Người trong giới cho biết chất độc thần kinh đáng sợ này được phát triển trong thập niên 1980-1990. Nó có thể được phát tán dưới dạng chất lỏng, chất bột, khí dung với độc tính hơn cả những chất độc thần kinh khét tiếng như VX hay Sarin, vốn quen thuộc hơn với truyền thông phương Tây.

Novichok làm co thắt cơ toàn thân đến mức ngưng tim, khiến phổi tiết dịch gây nguy hiểm tính mạng, tổn thương nội tạng và tế bào thần kinh của nạn nhân.

Nga đã điều chế được một số phiên bản Novichok. Tuy nhiên, chất kịch độc này chính xác đã được dùng đến bao nhiêu lần vẫn là một ẩn số. Nạn nhân tử vong vì Novichok có thể dễ dàng bị nhầm với một cơn đau tim bình thường.

Novichok thuộc nhóm hợp chất ức chế cholinesterase (ngăn chặn quá trình thủy phân acetylcholin - chất truyền dẫn thần kinh chính trong cơ thể). Các hợp chất ức chế thuộc nhóm này được sử dụng rộng rãi trong cả thuốc điều trị lẫn thuốc độc.

Nạn nhân nhiễm chất độc thần kinh có thể được cứu sống kịp thời bằng atropin (giảm co thắt cơ trơn và giảm tiết dịch) và oxime (một nhóm hợp chất hữu cơ có thể dùng để tái kích hoạt enzym acetylcholinesterase). Tuy nhiên, kể cả khi điều trị thành công, nạn nhân vẫn chịu những tổn thương lâu dài.

Theo New York Times, giới chức tình báo phương Tây nghi ngờ Nga có đơn vị gián điệp được đào tạo chuyên biệt cho lĩnh vực này, đủ khả năng xử lý và sử dụng các chất độc đáng gờm nhất.

Alexei Navalny được đưa đến bệnh viện tại Đức vào ngày 22/8. Ảnh: AFP.

Vũ khí bí ẩn của sát thủ

Sau 1991, một số thành viên dự án vũ khí hóa học đã tiết lộ về Novichok (trong tiếng Nga nghĩa là "người mới"). Một nhà khoa học vô tình tiếp xúc với chất độc thần kinh này vào năm 1987, dẫn đến tổn thương cơ và nội tạng vĩnh viễn. Ông tiết lộ câu chuyện của mình trên một tờ báo Nga vào năm 1992, không lâu trước khi qua đời.

Lần đầu tiên Novichok được sử dụng có thể là năm 1995, liên quan đến cái chết của một doanh nhân Nga và thư ký của ông. Cơ quan chức năng thời điểm đó xác nhận hai người này bị đầu độc bằng kim loại nặng cadmium. Truyền thông Nga sau đó tiết lộ chất gây tử vong thật ra là Novichok.

Đến năm 1999, Mỹ và Uzbekistan đạt được thỏa thuận hợp tác tháo dỡ một phòng thí nghiệm hóa học thời Liên Xô. Đây được cho là cơ sở sản xuất và thử nghiệm Novichok. Sau thỏa thuận này, Novichok biến mất khỏi truyền thông. Mãi đến 19 năm sau, chất kịch độc mới tái xuất với biến cố Salisbury.

Sergei Skripal, cựu điệp viên Nga sống tại Salisbury, Anh, được phát hiện trong tình trạng gần như hôn mê tại công viên vào ngày 4/3/2018. Khó ai ngờ ông là nạn nhân của chất độc thần kinh đáng sợ này. Điểm bất thường duy nhất là con gái ông, Yulia Skripal, cũng xuất hiện những triệu chứng tương tự.

Sergei Skripal từng làm việc cho tình báo quân đội Nga. Ông bị phát hiện là điệp viên hai mang, đã làm việc cho tình báo Anh từ giữa thập niên 1990.

Ông được giảm án tù và thả tự do vào năm 2010, trong một vụ trao đổi tù nhân được Mỹ dàn xếp tại thủ đô Vienna của Áo. Sau khi chuyển đến Anh sinh sống, Skripal trở thành cố vấn cho chính phủ một số nước về tình báo Nga.

Các cơ quan tình báo Anh sau đó xác nhận Novichok đã được sử dụng và cáo buộc Nga chủ mưu vụ ám sát. Skripal, con gái và cảnh sát viên có mặt đầu tiên ở hiện trường đều may mắn sống sót.

Cơ quan điều tra phát hiện chất độc được giấu trong một chai nước hoa. Người đàn ông lượm được chai nước hoa này cũng thoát nạn, nhưng bạn gái của anh đã tử vong vì xịt dung dịch trực tiếp lên cơ thể.

Vụ ám sát hụt nhanh chóng leo thang ở quy mô quốc tế, khiến quan hệ giữa Moscow và phương Tây thêm căng thẳng. Cơ quan phản gián Anh còn xác định được danh tính các điệp viên Nga xâm nhập vào nước này, đến tận nhà riêng của Skripal để bôi chất độc trên nắm đấm cửa.

Chính phủ Nga kiên quyết bác bỏ những cáo buộc của Anh và mọi mối liên hệ với vụ việc. Chỉ vài tháng trước biến cố ở Salisbury, Tổng thống Vladimir Putin còn thông báo Nga đã tiêu hủy toàn bộ kho vũ khí hóa học của nước này.

Thanh Danh