Bảo tồn và phát triển giống lúa nếp cổ 'Trứng Khe' ở Thượng Cốc

Gạo nếp cổ Trứng Khe được trồng nhiều ở xã Thượng Cốc.

Theo lời kể của các bậc cao niên trong cộng đồng người Mường, từ xa xưa người Mường đã rất quý và ưa dùng các giống lúa nếp, trong đó có giống lúa “Tlởng khe”, nghĩa là “Trứng khe”. Tên gọi dân gian này bắt nguồn từ hình dáng hạt gạo tròn, nhỏ, giống trứng con ngóe; màu thóc vàng óng cũng tương đồng với màu da ngóe. Trong quan niệm truyền thống, ngóe sinh sôi nhiều trên ruộng một vụ – nơi dành riêng để cấy các giống nếp quý – đúng vào mùa mưa sấm. Con cháu của đàn ngóe được ví như hạt thóc nảy nở đầy đồng, vừa diệt sâu bọ, vừa mang ý nghĩa cầu mùa màng bội thu, bông nếp thơm ngon.

Mỗi hạt gạo nếp Trứng Khe đều mang những đặc điểm rất riêng: Hạt ngắn, tròn, có “mắt khuyên” rõ nét, sâu và sậm màu, tạo vẻ đẹp sinh động như viên ngọc nhỏ. Gạo có màu trắng sữa, hương thơm ngọt tự nhiên, gợi cảm giác tinh khiết của đất núi. Khi nấu chín, gạo cho vị dẻo mềm, thanh mát, ngọt dịu nhưng đậm đà, hấp dẫn mọi giác quan.

Gạo nếp Trứng Khe được người dân nơi đây coi là lễ vật không thể thiếu trong các dịp lễ, Tết.

Không chỉ là lương thực, nếp Trứng Khe còn mang giá trị văn hóa sâu sắc. Người Mường trân quý giống nếp này đến mức coi đó là lễ vật không thể thiếu trong cưới hỏi, lễ tết và các nghi lễ truyền thống. Giống nếp cổ cũng được xem là “thước đo” sự khéo léo của người Mường, từ khâu chọn giống, làm mạ, giữ nước cho ruộng đến chăm sóc suốt mùa vụ.

Nếp Trứng Khe phù hợp nhất với ruộng bậc thang vùng Miền Đồi, nơi có nguồn nước lạnh quanh năm, đất non cao giàu khoáng chất. Đây là giống lúa chỉ trồng được một vụ trong năm, thời gian sinh trưởng dài hơn các giống lúa khác: Gieo mạ từ tháng 4, cấy vào khoảng tháng 5 và thu hoạch vào dịp cuối năm. Đặc biệt, giống lúa này chỉ sinh trưởng tốt ở độ cao trên 700m so với mực nước biển; nếu trồng ở vùng thấp, cây phát triển yếu, năng suất không cao.

Là giống lúa bản địa nên cây có khả năng chống chịu sâu bệnh tốt, chiều cao có thể đạt tới 1,5m. Tuy nhiên, cây dễ bị đổ khi gặp mưa bão. Trước điều kiện thời tiết sương mù quanh năm, bà con có kinh nghiệm buộc dựng cây đổ và phơi ngay tại ruộng, đến khi đảm bảo mới thu hoạch mang về.

Ông Bùi Văn Đàn – Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Miền Đồi giới thiệu về sản phẩm gạo nếp Trứng Khe.

Theo ông Bùi Văn Đàn – Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Miền Đồi, gạo nếp Trứng Khe là giống lúa bản địa lâu đời của địa phương. Hiện nay, HTX có 135 hộ tham gia sản xuất với tổng diện tích khoảng 25ha, sản lượng hằng năm đạt 100–120 tấn. Thị trường tiêu thụ chủ yếu là các tỉnh miền Bắc, trong đó nhiều nhất là Hà Nội, các khu, điểm du lịch và mô hình homestay. Gạo nếp Trứng Khe hiện có giá bán gần 70.000 đồng/kg, cao hơn nhiều so với gạo thông thường.

Gạo nếp Trứng Khe đã được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao.

Nhờ giá trị kinh tế và văn hóa nổi bật, Gạo nếp Trứng Khe đã được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao năm 2023, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời khẳng định vị thế của nông sản bản địa trên thị trường.

Trong thời gian tới, Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Miền Đồi sẽ tiếp tục mở rộng diện tích trồng nếp Trứng Khe, đẩy mạnh sản xuất hàng hóa gắn với du lịch trải nghiệm và định hướng xuất khẩu, đưa sản phẩm nông sản tiêu biểu của vùng cao Thượng Cốc đến với nhiều thị trường hơn, đồng thời gìn giữ bền vững giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Mường.

Vĩnh Hà