Văn hóa đọc thời đại số: 'Đừng đọc bằng... tai'

Trong kỷ nguyên số hóa, TikTok, YouTube Shorts, podcast và các nội dung trực tuyến chiếm phần lớn thời gian giải trí của con người. Và liệu sách giấy và văn hóa đọc truyền thống có còn được giữ vững?

Sách điện tử và các nền tảng số

Với sự phát triển của smartphone, máy tính bảng và các thiết bị đọc sách chuyên dụng như Kindle, Kobo, việc tiếp cận tri thức trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết.

Chỉ với một thiết bị có kết nối internet, người dùng có thể truy cập hàng ngàn cuốn sách ở bất kỳ đâu, bất kỳ lúc nào. Theo báo cáo của Statista (2024), doanh thu toàn cầu từ sách điện tử ước tính đạt 15 tỉ USD, và tiếp tục tăng trưởng đều đặn.

Tại Việt Nam, hướng ứng cuộc cách mạng công nghệ 4.0, các NXB lớn từ Hà Nội đến TP.HCM cũng cho ra đời hàng loạt các ứng dụng đọc sách điện tử.

Các ứng dụng như Waka, Fonos, hoặc nền tảng đọc sách online của các NXB lớn (NXB Chính trị quốc gia Sự thật, NXB Trẻ, NXB Kim Đồng...) đang thu hút lượng lớn người dùng. Đặc biệt, sách nói (audiobook) ngày càng phổ biến nhờ vào sự tiện lợi - người nghe có thể “đọc” sách trong lúc tập thể dục, lái xe hoặc làm việc nhà.

Theo khảo sát của Fonos năm 2023, hơn 60% người dùng cho biết họ duy trì thói quen nghe sách ít nhất 3 lần/tuần.

Trên thế giới, Audiobooks.com cung cấp hơn 375.000 đầu sách, Scribd có hơn 1 triệu tựa audiobook, kết hợp kho tài liệu học thuật, thu hút giới nghiên cứu và sinh viên. Ứng dụng TuneFM tại Việt Nam đạt điểm 4,8/5 trên App Store, còn Fonos ghi dấu nhờ bản tóm tắt và trải nghiệm thử chương đầu.

Lễ hội đường sách xuân 2025 tại TP.HCM - Ảnh: CTTĐT Thành ủy TP.HCM

Công nghệ định hình lại hành vi đọc

Không chỉ phương thức đọc thay đổi, công nghệ còn làm thay đổi cách con người tiếp cận và tiêu thụ nội dung.

Các thuật toán đề xuất nội dung của TikTok, YouTube hay Spotify đã làm thay đổi cơ bản trải nghiệm đọc - từ thói quen lựa chọn sách theo cảm hứng cá nhân sang theo gợi ý của hệ thống. Đọc sách không còn là hành động đơn độc mà trở thành trải nghiệm cộng đồng - nhiều người chia sẻ cảm nhận, trích dẫn hay thậm chí cả nội dung sách qua mạng xã hội.

Bên cạnh đó, AI và dữ liệu lớn (big data) giúp các nền tảng cá nhân hóa đề xuất sách phù hợp với thị hiếu từng người dùng. Một ví dụ điển hình là ứng dụng Readow - sử dụng trí tuệ nhân tạo để phân tích thói quen đọc và đưa ra gợi ý sách mới một cách thông minh.

Một khảo sát của Q&Me vào cuối năm 2023 cũng cho thấy: 87% người trẻ trong độ tuổi 16 - 24 kiểm tra điện thoại ngay khi thức dậy, và hơn 70% thừa nhận cảm thấy “bồn chồn” nếu phải xa smartphone quá 1 giờ đồng hồ.

Những con số này không chỉ phản ánh mức độ phụ thuộc mà còn là chỉ báo cho thấy sự thay đổi cơ bản trong cách tiếp cận thông tin và giao tiếp xã hội của thế hệ mới.

Sách in vẫn chưa “thất thủ”

Dù sách số lên ngôi, sách in vẫn giữ được chỗ đứng riêng - đặc biệt trong các phân khúc sách nghệ thuật, sách ảnh, sách sưu tầm và các tác phẩm kinh điển. Theo báo cáo Nielsen BookScan, trong năm 2023, doanh số sách in tại Mỹ vẫn đạt hơn 825 triệu bản - chỉ giảm nhẹ so với giai đoạn đỉnh cao 2020.

Ở Việt Nam, lễ hội sách vào dịp Tết 2025 thu hút hơn 1 triệu lượt người tham dự, doanh thu sách in đạt hơn 11 tỉ đồng. Các đơn vị xuất bản lớn như Nhã Nam, Đông A hay Omega Plus vẫn trung thành với sách in, đầu tư vào chất lượng giấy, thiết kế mỹ thuật và giá trị nội dung.

Đường sách Nguyễn Văn Bình ở TP.HCM tập hợp rất nhiều các NXB với nhiều đầu sách mới, cũ. Đây cũng là điểm hẹn của người yêu sách in - Ảnh: TL

Không chỉ người đọc các thế hệ 7X, 8X mà một bộ phận bạn đọc trẻ - đặc biệt là Gen Z - vẫn yêu thích cảm giác lật từng trang sách, mùi giấy mới và việc trưng bày sách như một phần của phong cách sống.

Bạn Hiền Phạm (SN 1988, ngụ phường Bảy Hiền), đang công tác tại một doanh nghiệp nước ngoài tại TP.HCM, chia sẻ: “Mình có Kindle (máy đọc sách điện tử), nhưng khi thật sự muốn thưởng thức một cuốn sách, vẫn chọn sách giấy”. Hiền cho biết cô vẫn mê sách giấy và thích tặng quà là sách nên thường xuyên ra đường sách hoặc đến các sự kiện, lễ hội sách để "săn" sách giảm giá.

Còn với thế hệ cũ, nhiều người vẫn trung thành với sách giấy, vì trong đó, không chỉ là tri thức mà còn là một thói quen, ký ức của họ.

Cách đọc chính là cách ứng xử với thông tin

Một trong những thách thức lớn là làm sao duy trì và phát triển văn hóa đọc giữa thời đại số.

Theo khảo sát của UNESCO (2023), trung bình người Việt chỉ đọc 1,2 cuốn sách mỗi năm (ngoài sách giáo khoa) - thấp hơn nhiều so với các nước trong khu vực như Thái Lan (7 cuốn) hay Singapore (12 cuốn).

Các chương trình như “Ngày hội đọc sách”, tủ sách lớp học, hay sáng kiến đọc sách gia đình là nỗ lực đáng ghi nhận của Bộ GD-ĐT và các tổ chức xã hội.

Tuy nhiên, cần có thêm nhiều mô hình sáng tạo hơn - chẳng hạn kết hợp giữa đọc sách và công nghệ, trò chơi hóa (gamification) trong giáo dục để kích thích học sinh đọc và cảm nhận nội dung sâu sắc hơn.

Công nghệ không "giết chết" văn hóa đọc

Sự phát triển của công nghệ không đồng nghĩa với việc sách in sẽ bị biến mất. Vấn đề không phải là chọn giữa sách in hay sách số, mà là làm sao để kết hợp cả hai một cách hiệu quả.

Công nghệ nên là phương tiện hỗ trợ văn hóa đọc - không thay thế mà song hành cùng nó. Đã có rất nhiều ấn phẩm sách giấy, NXB cũng kết hợp "2 trong 1" bằng cách in kèm mã QR-Code dẫn đến bản sách điện tử.

Một số mô hình thư viện hiện đại đã kết hợp yếu tố công nghệ rất tốt: Thư viện số kết nối với thiết bị cá nhân, tổ chức đọc sách qua Zoom, podcast phân tích sách hay tóm tắt sách bằng video ngắn... Thậm chí, tại Nhật Bản và Hàn Quốc, thư viện còn tổ chức chương trình “trà sách” - nơi người trẻ vừa đọc, vừa thảo luận, kết nối cộng đồng cùng yêu sách.

Ngoài ra, tại các thành phố, một số cà phê sách cũng được đầu tư để kết nối những người yêu sách. Các nhà sách cũng sáng tạo bằng cách tạo ra các không gian nhỏ để người đọc có thể vừa cà phê, vừa đọc sách.

ThS Võ Thị Mỹ Duyên - một chuyên gia giáo dục - chia sẻ với Một Thế Giới rằng: “Văn hóa đọc không mất đi, nhưng nếu không được định hướng và khuyến khích từ sớm, thói quen đọc sẽ bị thay thế bằng thói quen lướt, xem nhanh và tiêu thụ nội dung ngắn".

Công nghệ không "giết chết" văn hóa đọc, mà chỉ những thế hệ không còn đọc sách mới làm điều đó - Ảnh: Internet

Văn hóa đọc trong thời đại số sẽ không mất đi, mà nó chỉ đang biến chuyển, thích nghi và định hình lại theo cách riêng.

Và thách thức hiện tại chính là giữ lấy thói quen đọc sách với mỗi người. Nói như TS. Nguyễn Thị Hậu: "Dù đọc kiểu gì tôi cũng luôn tự nhắc: Đọc bằng mắt và bằng đầu của mình, chứ đừng đọc bằng tai kiểu "nghe nói" của thời xưa cũ hay của thời lên mạng hiện nay".

Nhật Hạ