Tản mạn về chữ Hiếu hôm nay

Đạo hiếu chính là lòng từ bi. Trong ảnh: Lễ cài hoa hồng mùa Vu lan tại Làng Mai - Ảnh minh họa

Hãy thữ nghĩđến những câu chuyện quanh ta xem có thể tìm ra một định nghĩa gần gũi và thựctiễn cho chữ Hiếu hôm nay chăng? Và xem nội hàm chữ Hiếu ấy gồm những thuộctính gì?

Hiếu và lòngtự trọng

Một người bạnchúng tôi trong một lần chuyện phiếm quanh bàn café, tình cờ “khoe” rằng conanh học trường TĐN, một trường trung học danh giá của TP.HCM, dặn anh rằng khiba chở con đến trường, nhớ dừng xe xa cổng trường. Hỏi tại sao, nó bảo vì ba đixe gắn máy, đừng để mấy đứa bạn nó thấy. Còn khi họp phụ huynh, nó bảo ba đừngphát biểu gì hết. Anh bạn chúng tôi là một người rất giỏi ăn nói, lại từng ởtrong quân đội nên không phải “type” trầm lặng, ai nói sao nghe vậy, nhưng vìcon dặn vậy nên anh đành ngậm miệng . Anh tự an ủi: “Nó nói cũng đúng mấy ôngà, tới lúc đóng góp cho trường, họ đóng vài chục triệu còn mình chỉ có một, haitriệu, ăn thua gì (!)”.

Chúng tôi nghexong cũng hơi ngậm ngùi. Có người buột miệng, nói nhỏ: “May sao con tôi nókhông suy nghĩ như thế!” Tôi chợt nhớ tới truyện ngắn “The Snob” (Kẻ rởm đời) củaCallaghan. Câu chuyện về chàng sinh viên trẻ John Harcourt đi với người yêu củamình vào tiệm sách của khu thương xá. Bất ngờ, chàng thoáng nhìn thấy cha mìnhqua “…cái màu phía sau cổ của ông già, chiếc mũ nỉ bạc màu.” Người cha đã làm lụng vất vả cho chàng vào đạihọc. Harcourt giả lơ không nhìn ông cụ. Chàng cảm thấy xấu hổ về bộ dạng củacha mình, “Tại sao ông cụ lại ăn mặc như thể trong đời chưa bao giờ có một bộquần áo tốt đẹp?... Trong chàng dấy lên một một nỗi bực dọc khôn tả”. Chàng sợngười yêu mình gặp ông cụ thì đổ vỡ bao “hình tượng” bóng bẩy bấy lâu. Chàngnói với người yêu hãy mau ra khỏi tiệm sách vì chàng biết là cha đã nhìn thâýmình. “Chàng biết chắc như vậy vì vẻ bình thản trong đôi mắt xanh của ông cụ.Niềm xấu hổ trong chàng trào dâng và nó làm chàng đau khổ khi chàng đứng đó bấtđộng, không biết làm gì cả…” Tác giả mô tả câu cuối cùng: “Chàng nắm chặt lâýtay Grace (tên cô người yêu - NV) như muốn ghì chặt lấy cái gì thân thương nhấttrong đời, như sợ nó có thể vuột khỏi tầm tay… và trong đầu chàng lại hiện lênvà còn tiếp tục hiện lên hình ảnh cha chàng đã lặng lẽ bỏ đi và ông cụ khôngquay đầu trở lại.”(1)

Hai cậu con traiấy thiếu gì và thừa gì? Họ thừa “ảo tưởng” bản thân và thiếu tự trọng. Họ có hiêủvề bản thân họ, một cách rõ ràng, cụ thể và đặc biệt họ không dám khẳng địnhgiá trị bản thân trong cuộc sống.

Theo Từ điển Tiếng Việt, “tự trọng” là coi trọng và giữ gìn phẩmcách, danh dự của mình, là ý thức coi trọng giá trị bản thân. Người có lòng “tựtrọng” là người luôn biết bản thân mình là ai, mình sinh ra trên cuộc đời này đểlàm gì?. Điều đó được biểu hiện ở chỗ, bạn biết bản thân mình có những điểm mạnh,điểm yếu nào để từ đó bạn biết cách phát huy điểm mạnh và luôn cố gắng tìm cáchkhắc phục điểm yếu. Đặc biệt, phải trung thực với chính bản thân mình và nhữngngười xung quanh.

Thomas Szass đãtừng nói rằng: “Người sáng suốt coi lòng tự trọng là không thể thương lượng, vàsẽ không đổi nó lấy sức khỏe, sự giàu sang, hay bất cứ thứ gì khác”. Ở bất cứthời điểm nào con người cũng cần nâng niu, trân trọng lòng tự trọng của bảnthân, không vì chút lợi ích mà đánh mất phẩm giá của chính mình.

Nói thế nghĩa làphải chấp nhận hoàn cảnh xuất thân của mình, không che đậy, bưng bít, nói dôíhay ngụy tạo một quá khứ gia đình hào nhoáng, huyễn hoặc bản thân, se sua chưngdiện trong khi cha mẹ phải làm lụng cực khổ chật vật để nuôi mình. Chúng takính phục những người con yêu thương cha mẹ, dù giàu hay nghèo, mà nghèo thậmchí còn yêu thương hơn.

Có một câu chuyệntrên mạng internet:

Vào một buổi chiêùmùa xuân lạnh lẽo, trước cửa quán xuất hiện hai vị khách lạ, có thể đoán là mộtngười cha và một người con. Người cha bị mù, người con trai đi bên cạnh ân cầndìu cha. Cậu con trai trạc mười tám, mười chín tuổi, quần áo đơn giản, lộ rõ vẻnghèo túng, nhưng từ cậu lại toát lên nét trầm tĩnh của người có học, dường nhưcậu vẫn đang là một học sinh.

Cậu con trai tiến đến trước mặt tôi. Cậu nói to: “Cho hai bát mì bò!”. Tôiđang định viết hóa đơn, thì cậu ta hướng về phía tôi và xua xua tay. Tôi ngạcnhiên nhìn cậu ta, cậu ta nhoẻn miệng cười biết lỗi, rồi chỉ tay vào bảng giátreo ở trên tường, phía sau lưng tôi, khẽ bảo với tôi rằng chỉ làm một bát mìcho thịt bò, bát kia chỉ cần rắc chút hành là được. Lúc đầu, tôi hơi thắc mắc,nhưng sau đó chợt hiểu ra ngay. Hóa ra, cậu ta gọi to hai bát mì thịt bò như vâỵlà cố tình để cho người cha nghe thấy, tôi đoán cậu không đủ tiền, nhưng lạikhông muốn cho cha biết. Tôi cười thông cảm với cậu.

Nhà bếp nhanh nhẹnbê lên ngay hai bát mì nóng hổi. Cậu con trai chuyển bát mì bò đến trước mặtcha, thương yêu chăm sóc: “Cha, có mì rồi, cha ăn đi thôi, cha cẩn thận kẻonóng đấy ạ!”. Rồi cậu ta tự bưng bát mì nước về phía mình. Người cha không vôiặn ngay, ông cầm đũa dò dẫm đưa qua đưa lại trong bát. Mãi lâu sau, ông mới gắptrúng một miếng thịt, vội vàng bỏ miếng thịt vào bát của người con. “Ăn đi con,con ăn nhiều thêm một chút, ăn no rồi học hành chăm chỉ, sắp thi tốt nghiệp rồi,nếu mà thi đỗ đại học, sau này làm người có ích cho xã hội”. Người cha nói vơígiọng hiền từ, đôi mắt tuy mờ đục vô hồn, nhưng trên khuôn mặt sạm nắng, nhănnheo lại sáng lên nụ cười ấm áp và mãn nguyện. Điều khiến cho tôi ngạc nhiên làngười con trai không hề cản trở việc cha gắp thịt cho mình, anh điềm nhiên nhậnmiếng thịt, rồi anh lặng lẽ gắp miếng thịt đó trả về bát mì của cha.

Cứ lặp đi lặp lạinhư vậy, dường như thịt trong bát của người cha cứ gắp lại đầy, gắp mãi không hết.“Cái quán này thật tử tế quá, một bát mì mà biết bao nhiêu là thịt”. Ông lão cảmđộng nói. Đứng bên cạnh họ, tôi chợt thấy tim mình thắt lại, trong bát chỉ cóvài mẩu thịt tội nghiệp, quắt queo bằng móng tay, lại mỏng chẳng khác gì xácve. Người con trai nghe vậy vội vàng tiếp lời cha: “Cha à, cha ăn mau ăn đi,bát của con đầy ắp không biết để vào đâu rồi đây này”. “Ừ, ừ, con ăn nhanh lên,ăn mì bò là bổ dưỡng lắm đấy con ạ”.

Hành động và lơìnói của hai cha con đã làm chúng tôi rất xúc động. Chẳng biết từ khi nào, bà chủcũng đã ra đứng cạnh tôi, lặng lẽ nhìn hai thực khách đặc biệt. Vừa lúc đó, câụTrương đầu bếp bê lên một đĩa thịt bò thơm phức, bà chủ đưa mắt ra hiệu bảo câụđặt lên bàn của hai cha con nọ. Cậu con trai ngẩng đầu tròn mắt nhìn một lúc,bàn này chỉ có mỗi hai cha con cậu ngồi, cậu ta vội vàng hỏi lại: “Anh để nhầmbàn rồi thì phải?, chúng tôi không gọi thêm thịt bò.” Bà chủ dịu dàng bước lạichỗ họ: “Không nhầm đâu, hôm nay chúng tôi kỷ niệm ngày mở quán, đĩa thịt nàylà quà biếu khách hàng”. Cậu con trai mỉm cười, không hỏi gì thêm. Cậu lại gắpthêm vài miếng thịt vào bát người cha, sau đó, bỏ phần còn thừa vào trong mộtcái túi nhựa.

Chúng tôi âm thầmquan sát hai cha con ăn xong, tính tiền, rồi dõi mắt tiễn họ ra khỏi quán. Mãikhi cậu Trương đi thu dọn bát đĩa, chúng tôi bỗng nghe cậu kêu lên khe khẽ. Hoára, bát của cậu con trai đè lên mấy tờ tiền giấy xếp gọn, vừa đúng giá tiền củamột đĩa thịt bò được viết trên bảng giá của cửa hàng.(2)

Ta vẫn gặp trongcuộc đời nhiều người rất nghèo về vật chất nhưng lại giàu lòng tự trọng. Lòng tựtrọng giúp ta có thêm nghị lực để ngẩng cao đầu, vượt qua khó khăn, nghịch cảnh,sống hạnh phúc vì luôn vững tin vào chính mình. Và lòng tự trọng ấy sẽ khiếncho chữ hiếu sáng thêm vì nó là sự hãnh diện, sự tin tưởng vào lương tri trongsáng của mình.

Chúng ta thấy rằng chàng trai không vì cha mẹ nghèo hèn mà xấu hổ. Hãy nhớcâu chuyện Michael Jordan ngày còn bé đi bán áo cũ nuôi mẹ ốm. Khi ấy anh khônghề xấu hổ và anh vẫn tự hào về sự khôn ngoan khi bán được áo cũ dù sau này anhlà triệu phú, là cầu thủ lớn của bóng rổ Mỹ…

Hiếu là sựsòng phẳng

Có câu chuyện kểvề một đứa con lúc nào cũng mặc cả tiền bạc với mẹ của mình cho những công việcthường ngày: cắt cỏ: 5 đô-la; dọn dẹp: 1 đô-la; đổ rác: 1 đô-la; học tập tốt: 5đô-la; trông em: 25 xu... Và cậu nhận được câu trả lời nhẹ nhàng của mẹ cũngtrên tờ phiếu tính tiền ấy: chín tháng mười ngày trong bụng mẹ: miễn phí; chămsóc cầu nguyện khi con đau ốm, nhiều đêm thức trắng không ngủ, đồ chơi, thứcăn, quần áo, và cả nước mắt của mẹ do con gây ra: tất cả đều miễn phí; và trêntất cả là tình yêu của mẹ dành cho con: cũng hoàn toàn miễn phí. Khi đọc nhữngdòng chữ này, cậu bé đã xúc động và ghi: Mẹ sẽ được nhận lại đầy đủ (paid infull) và không dám đòi tiền mẹ nữa.

Chúng ta có bao giờ cảm thấy mình đã “sòng phẳng” với cha mẹ mình chưa?Tôi e rằng chúng ta không bao giờ trả hết ơn cha mẹ. Vì sao ư? Có người bạn tôigiải thích:

- Tình yêu củacha mẹ dành cho con cái là vô hạn, còn tình yêu của con cái dành cho cha mẹ chỉlà cái gì đó hữu hạn mà thôi.

- Con cái bị bệnhthì cha mẹ hết mình chăm sóc, cha mẹ bị bệnh thì con cái hỏi thăm qua loa vàcoi thế là đã đủ.

- Con cái tiêutiền của cha mẹ thì xem đó là lẽ đương nhiên, còn cha mẹ tiêu tiền của con cáikhông dễ dàng như vậy.

- Nhà của cha mẹlà nhà của con cái, còn nhà của con cái thì không còn là nhà của cha mẹ nữa.

Và anh ta khuyênrằng “Vì tình yêu cha mẹ và con cái không giống nhau như vậy, nên hiểu rằng chamẹ làm tất cả mọi việc cho con cái đókhông chỉ là nghĩa vụ mà họ còn cảm thấy vui, không cần báo đáp”.

Thế nên baonhiêu ca dao, bao nhiêu bài hát ca tụng người cha người mẹ vì sự hy sinh ấy:

Thương con khuyasớm baotháng ngày.

Lặn lội gieo neonuôi con tơíngày lớn khôn.

Dù cho mưa giókhông quản thângầy mẹ hiền.

Một sương hai nắngcho bạc máiđầu buồn phiền…

( Lòng mẹ - Y Vân)

Hay bài thơ:

…Ta quên mấtthềm xưa dángmẹ ngồi chờ

Giọt nước mắtgià nua khôngứa nổi

Ta mê mải trênbàn chân rong ruổi

Mắt mẹ già thầmlặng dõisau lưng.

(Nhớ mẹ - Đỗ Trung Quân)

Chúng ta nhậnquá nhiều và cho đi rất ít. Hãy thành thực với nhau mà nói rằng khó có đứa connào đền ơn đầy đủ những gì cha mẹ đã cho đi.

Tôi mới nhận mộttập sách phê bình văn học của một người bạn, Tiểu Nguyệt. Trong đó có một bàiviết về nhà thơ Phan Triều Hạnh với những câu như:

Khi con đau bệnh ba thang thuốc

Ngày Tết tay bachọn áo quần

Trăm nghìn năm nữa… ba là đuốc

Soi sáng tâm con mọi bước đường

Ba đi con tuôỉcòn ăn học

Chưa đáp đền bađược tấc công

Bây giờ con đãhai màu tóc

Biết trả sao chonhẹ cõi lòng?!(3)

(Thương ba)

Vào thời Đức Phật có Tôn giả Tất-lăng-già-bà-ta. Ngài xuất gia hành đạonhưng còn cha mẹ già yếu, nghèo khổ không ai nuôi dưỡng. Ngài muốn đem y phụcvà thực phẩm phụng dưỡng cha mẹ, nhưng lại sợ phạm giới luật. Ngài bèn trìnhbày nỗi băn khoăn của mình lên Thế Tôn. Nhân đó Đức Đạo Sư họp các Tỳ-kheo vàtruyền dạy: “Nếu có người nào suốt cả trăm năm, vai phải cõng cha, vai tráicõng mẹ, và dù cha mẹ có đại tiểu tiện trên vai mình, cũng chưa thể gọi là làmtròn hiếu đạo. Hoặc đem những thứ y phục và ẩm thực quý nhất trên đời cung phụngcha mẹ cũng chưa đủ báo đền công ơn cha mẹ trong muôn một. Từ nay Ta cho phépcác Tỳ-kheo suốt đời hết lòng cúng dường cha mẹ. Nếu ai không cúng dường thì phạmtội nặng”(4).

Hãy trả ơn khicòn có thể, thật nhiều và đừng tính toán vì không bao giờ chúng ta có thể trả đủ(paid in full), kể cả cậu bé trong câu truyện trên. Tôi tin như vậy.

Hiếu là truyềnthông

Chúng ta có bao giờ lắng nghe cha mẹ tâm sự không? Khi còn bé chúng tatrách mẹ cha không lắng nghe ta, cho ta là con nít, không đủ kinh nghiệm và hiêủbiết. Khi chúng ta lớn khôn lại cho cha mẹ là thế hệ xưa, cổ hủ, thiếu tri thức thời đại, nhất là khi thấy họ mày mòtrên bàn phím, loay hoay với ipad, smart phone, lúng túng với những tính năngcông nghệ mới. Nghịch lý ở chỗ chúng ta phát triển công nghệ truyền thông nhưnglại thiếu truyền thông với nhau. Cha mẹ con cái dành thời gian quá ít cho nhau,việc ai người nấy làm, nếu có gặp nhau, ai nấy chúi mặt trên bàn phím, “lướt”web cả ngày mà không hề lắng nghe tâm sựgiãi bày (!).

Thế nên con trẻvẫn cứ “gặm nhấm” cô đơn, cứ bực dọc với đời mà không chia sẻ cùng thế hệ nhữngngười đi trước để lắng lòng ngồi lại bênnhau, tìm ra nhiều khoảng trời chung xanh ngát tâm hồn.

Đã có lần chúng tôi viết: “Tuổi trẻ hôm nay sống trong nhiều điều kiệnhiện đại hơn xưa, trong một thời đại mà sức mạnh của khoa học kỹ thuật đang xâmnhập vào nhiều lĩnh vực của đời sống, thế nên ‘khoảng trống tâm hồn’ sẽ rất lớnnếu chúng ta không đưa vào gia đình, đưa vào học đường những bài học căn bản vềTình yêu thương, hay nói chính xác hơn, chúng ta phải có trách nhiệmgiáo dục tâm hồn cho lớp trẻ. Người ta đã chứng minh bằng các nghiên cứu khoa học,bằng các con số thống kê, rằng những đứa trẻ lớn lên trong bầu không khí đầm ấmvà tràn ngập thương yêu của gia đình hay lớp học thì chúng sẽ không bao giờ trởthành những kẻ xấu ác… Đây là một vấn đề đáng báo động khi tuổi trẻ đang phaiẳn đong lý tưởng và đang ở tình trạng ‘suy dinh dưỡng tâm hồn’ trầm trọng mà lạiphải ngốn các món ăn độc hại về thói dối trá, về tính vụ lợi đến tàn nhẫn...”(5)

Chính cha mẹ lànhững người đem đến dưỡng chất tâm hồn bằng những tấm gương trung thực, tràn đâỳlòng nhân ái.

Đức Dalai Lamađã nói: “Không một ai sinh ra mà không cần tình thương… Con người không phải chỉthuần thể xác, mà tinh thần có vai trò chủ động trong việc cảm nhận cái đẹp,cái quý giá, làm cho chúng ta có thể thương yêu...”, bởi vì “trong tâm khảm môĩchúng ta đều mong muốn được thương yêu”.

Kết nối để tạora sự truyền thông trong tư tưởng, cảm xúc, chia sẻ những vui buồn trong cuộc đời.Cha mẹ con cái là những mối quan hệ gần gũi nhất nên hơn ai hết cần phải kết nối.

Thiền sư Nhất Hạnh dạy rằng: “…Trong khổ đau của ta có khổ đau của cha mẹ,tổ tiên ta… Nếu ta hiểu biết và chuyểnhóa những khổ đau của cha mẹ tổ tiên thì chúng ta chữa trị cho cha mẹ tổ tiênvà đồng thời cũng chữa trị cho chính ta… Hiểu thấu khổ đau đưa đến từ bi. Thương yêu sẽ phát hiện và lập tức ta bớt khổ.Chỉ khi ta đã hiểu rõ khổ đau và gốc rễ khổ đau thì ta mới truyền thông với ngươìkhác và giúp họ bớt khổ.”(6)

Đạo hiêúchính là lòng từ bi. Chúng ta hiểu rằng thương yêu chính mình là nền tảng của từbi. Khi ta truyền thông với chính ta thì ta bắt đầu truyền thông với ngươìkhác. Chúng ta truyền thông để hiểu người khác và người khác hiểu ta. Cha mẹtruyền thông với con cái và ngược lại. Trước hết phải lắng nghe sâu. Lắng nghe để giúp con trẻ bớt khổ, và con trẻ cũnglắng nghe cha mẹ để hiểu và thương. Khi lắng nghe với tâm thương yêu thì takhông bị kẹt vì óc phê phán xét nét. Lắng nghe sâu tạo ra niềm vui, hạnh phúc,và giúp ta xử lý tình huống gây ra đau khổ. Hiếu là kết nối truyền thông và yêuthương. Hãy nhớ lòng hiếu thảo chính là tiền đề cho một con người trở nên nhânnghĩa, và từ đó hành thiện, cư xử tốt với tha nhân, với xã hội, suy rộng ra,trung thành với Tổ quốc. Đất nước không có những người con hiếu thảo thì lâýđâu ra một đạo quân trung thành? Kết nối truyền thông không chỉ mang lại niềm hạnhphúc vô biên cho cá nhân những con người trong gia đình, mà còn mang đến sựbình an cho cộng đồng, xã hội.

Hãy nhìn chữ Hiếu trong những chiều kích mới củalòng tự trọng, của sự sòng phẳng, của từ bi và kết nối truyền thông, dù trongthời đại nào cũng vẫn phải như thế!

Nguyễn Cẩn

______________________

(1) English forToday , Book six, Literature in English , The Snob by Callaghan. MC Graw Hill.

(2)https://www.facebook.com/lanfrancevn/posts.

(3) Tiểu Nguyệt, Tácgiả và tác phẩm II , NXB.Hội Nhà Văn, 2019.

(4) LuậtNgũ phần, trích theo http:// www.vnbet (= VietnamBuddhist Electronic Texts) .

(5) Nguyên Cẩn,“Nghĩ về dưỡng chất tâm hồn cho tuổi trẻ hôm nay”, Tạp chí Văn hóa Phậtgiáo, trích theo http://www.chungta.com (4-3-2018).

(6) Thích Nhất Hạnh, The Art ofCommunicating, bản Việt dịch Chân Đạt, Thiết lập truyền thông,NXB.Thế Giới, 2018.