Sạt lở nghiêm trọng ở ĐBSCL và những việc cần ưu tiên

Sạt lở một nhánh sông tiền năm 2024 - Ảnh: Mỹ Tho

Sạt lở ngày càng nghiêm trọng

ThS Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về môi trường sinh thái ĐBSCL, cho rằng tình hình sạt lở tràn lan ở bờ sông, bờ biển vùng đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) ngày càng gia tăng và không có dấu hiệu dừng lại.

Vậy biện pháp căn cơ là gì và biện pháp dài hơi để nhằm đạt được mục tiêu gì? Như đã phân tích ở trên, gốc rễ của vấn đề sạt lở của ĐBSCL là thiếu cát và phù sa nên việc sạt lở dừng lại là điều "không thể". Vậy với thực tế này, chúng ta cần tập trung nguồn lực, ưu tiên hành động thích ứng, tránh tình trạng làm dàn trải, lãng phí.

Trước đây, trong quá trình kiến tạo đồng bằng, dù có sạt lở và bồi đắp nhưng do phù sa dồi dào nên bồi đắp luôn trội hơn. Kết quả là đồng bằng luôn nở ra, tiến về phía biển Đông được 25km, với tốc độ trung bình mỗi năm 16m phía biển Đông và 26m về hướng Mũi Cà Mau.

Từ trước đến nay, vùng này được xem là vùng có tài nguyên cát sông vô tận. Gần 100 năm nay mọi người cứ lấy ghe bơm, hút cát sông lên xài. Vào đầu những năm 2000, khi các đô thị vùng ĐBSCL và thị trường BĐS nở rộ thì việc bơm hút cát ở vùng ĐBSCL mới xảy ra quy mô toàn vùng.

Trong thời gian gần đây, tình hình sạt lở bờ sông, bờ biển ngày càng xảy ra quy mô, nghiêm trọng. Hầu hết các tỉnh trong vùng ĐBSCL đều xảy ra sạt lở. Sạt lở không chỉ xảy ra vào mùa mưa bão và ngay cả mùa khô, nước rút, tình hình sạt lở bờ sông bờ biển vẫn xảy ra nghiêm trọng.

Một điểm kinh doanh cát ở ĐBSCL - Ảnh: T.L

Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi tường TP.Cần Thơ Ngô Thái Chân cho biết TP.Cần Thơ đang vào mùa mưa bão, nhiều nơi bị ảnh hưởng dông lốc, gây thiệt hại nhà cửa của người dân. Theo thống kê về sạt lở bờ sông trên địa bàn thành phố từ đầu năm 2025 đến nay xảy ra 34 điểm, với tổng chiều dài sạt lở 1.023m. Tại các địa phương như Ô Môn, Thới Lai, Thốt Nốt… từ đầu năm đến nay đều xảy ra sạt lở...

Các tỉnh trong vùng đều có nhiều điểm sạt lở ở các bờ sông, bờ biển. Tại Cà Mau khoảng hơn 1 tháng nay, tình trạng sạt lở trên địa bàn liên tục xảy ra, làm thiệt hại tài sản, ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất của người dân địa phương. Hơn 50 vụ sạt lở, hầu hết xảy ra tại các địa phương ven biển, nơi có biên độ triều cao, dòng chảy xiết và địa chất yếu, gây thiệt hại cho Cà Mau khoảng 16 tỉ đồng.

Theo Chi cục Thủy lợi (Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Cà Mau), trên địa bàn tỉnh hiện có nhiều khu vực sạt lở, nguy cơ sạt lở cao. Trong đó, khu vực tỉnh Cà Mau (cũ) sạt lở xảy ra tại khóm Sa Phô (ven sông Cửa Lớn) thuộc địa bàn xã Năm Căn, có chiều dài khoảng 700m. Khu vực này có khoảng 40 hộ dân sinh sống và khoảng 25 trại sản xuất cung cấp con giống thủy sản cho địa bàn huyện Năm Căn (cũ) và các địa phương lân cận.

Sạt lở do địa chất

Các nguyên nhân sạt lở chủ yếu là do địa chất và địa mạo như nền địa chất của ĐBSCL còn non trẻ, được kiến tạo từ các lớp trầm tích chưa ổn định. Tầng đất mặt là đất sét xám pha nhiều chất mùn hữu cơ, có độ kết dính thấp, dễ bị xâm thực và xói mòn. Ngoài ra, bản thân vùng đất cũng có xu hướng lún sụt tự nhiên.

Thiếu hụt phù sa: Các đập thủy điện ở thượng nguồn sông Mê Kông đã chặn lại một lượng lớn phù sa và bùn cát về ĐBSCL. Tình trạng này khiến nguồn vật chất bồi đắp cho đồng bằng bị thiếu hụt nghiêm trọng, làm giảm sự ổn định của lòng sông và bờ sông.

Khai thác cát quá mức: Việc khai thác cát bừa bãi và trái phép trên các dòng sông làm thay đổi dòng chảy, gây mất cân bằng lòng sông, tạo ra những hố sâu và làm mất đi lớp bảo vệ bờ sông, khiến bờ bị mất chân và dễ sạt lở.

Biến đổi khí hậu: Các hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán kéo dài, mực nước biển dâng, và xâm nhập mặn sâu vào đất liền làm thay đổi cấu trúc nền đất, gây sụt lún và sạt lở.

Hàng chục ghe lấu cát từ sông từ phục vụ xây dựng - Ảnh: Mỹ Tho

Do tác động từ con người

Xây dựng cơ sở hạ tầng: Các hoạt động xây dựng đô thị, khu dân cư, đê kè lấn chiếm bờ sông, thay đổi dòng chảy và tăng tải trọng lên nền đất yếu.

Thay đổi hệ sinh thái: Việc thay thế các vạt rừng ven sông bằng bờ kè bê tông làm mất đi lớp chắn tự nhiên, gia tăng sức nước và sóng tác động trực tiếp vào bờ, thúc đẩy quá trình sạt lở.

Hoạt động sản xuất: Việc khai thác nước ngầm quá mức cho sinh hoạt và sản xuất cũng là một trong những nguyên nhân làm tăng tốc độ lún sụt của đồng bằng.

Tóm lại, sạt lở ở ĐBSCL là kết quả của sự kết hợp giữa đặc điểm địa chất yếu, tác động của biến đổi khí hậu và những hoạt động khai thác tài nguyên thiếu bền vững của con người.

Theo chuyên gia Nguyễn Hữu Thiện, đến đầu thập kỷ 1990, khi các đập thủy điện dần xuất hiện trên lưu vực Mê Kông thì sạt lở bắt đầu gia tăng, bồi đắp chậm lại. Đến năm 2005 thì đạt ngưỡng cân bằng và từ đó về sau, sạt lở gia tăng dữ dội. Kết quả là ngày nay, hơn một nửa chiều dài bờ biển ĐBSCL hơn 500km bờ sông đang sạt lở.

Sạt lở bờ sông ở Cà Mau - Ảnh: Trần Khải

Thêm vào đó, hoạt động khai thác cát suốt dọc chiều dài sông Mê Kông và ngay ở ĐBSCL càng ngày càng gia tăng. Việc thiếu phù sa mịn (bùn) làm cho dòng nước trở thành “nước đói” phải ăn vào bờ để bù năng lượng; thiếu cát làm cho đáy sông sâu hơn, bờ trở nên cao hơn, nặng hơn nên sụp đổ.

Khi đáy sông cái (sông Tiền, sông Hậu) bị sâu thì nó rút đáy sông nhánh ra để bù. Các sông nhánh tới lượt mình bị sâu thì sẽ rút đáy sông con ra. Các sông con sẽ tiếp tục rút đáy các sông con nhỏ hơn và các kênh rạch nhỏ hơn nữa.

Theo đó, sạt lở lan tỏa khắp nơi trên toàn đồng bằng. Ở các kênh rạch nhỏ, còn một nguyên nhân góp vào nữa đó là các con lộ nông thôn mới thường được làm sát mé sông và lòng sông được nạo lên để đắp đường làm cho lòng sông, kênh rạch đã sâu càng sâu thêm.

Vậy nguyên nhân chính của sạt lở ở ĐBSCL là do thiếu bùn và cát, chính là vật liệu đã tạo nên đồng bằng này. Tất cả nguyên nhân khác đều là phụ hoặc cục bộ tại chỗ, không phải là nguyên nhân phổ quát của sự mất cân bằng nghiêm trọng gây ra tình trạng sạt lở khắp nơi ở ĐBSCL ngày nay.

Cũng theo ThS Nguyễn Hữu Thiện, chúng ta hãy thử xem xét một số nguyên nhân khác thường hay được liệt kê, ví dụ:

(i) Nguyên nhân sạt lở là do ĐBSCL có địa chất yếu. Điều này không đúng bởi vì địa chất ĐBSCL đã luôn luôn như thế chứ không phải mới yếu gần đây.

(ii) Nguyên nhân sạt lở là do ĐBSCL có mức chênh lệch thủy triều quá lớn, trong ngày có hai lần nước lớn nước ròng, nước lớn dâng nước lên làm cho đất bị ướt, sau đó vài tiếng lại rút ra làm cho đất bị mất cân bằng nên sạt lở. Điều này cũng không đúng vì thủy triều đã luôn như thế, không phải mới có gần đây.

(iii) Sạt lở là do sóng tàu thuyền. Điều này chỉ đúng ở một vài nơi cụ thể, không phải là nguyên nhân phổ quát có thể giải thích cho sạt lở cả ngàn ki lô mét bờ sông, bờ biển được. (iv) Sạt lở là do tập quán người dân ĐBSCL sống ven sông, cất nhà cửa chất tải lên bờ sông gây sạt lở.

Ngoại trừ những công trình lớn ven sông, còn lại thì nhà cửa ven sông không phải là nguyên nhân mà là "nạn nhân" của sạt lở. Có những ngôi nhà đã tồn tại 6, 7 chục năm, trước đây không sạt lở nay bị sạt lở thì phải do biến động khác. Có nhiều đoạn bờ sông không có nhà cửa trên đó vẫn sạt lở.

Đường giao thông nông thôn cũng tận thu cát sông để làm - Ảnh: Mỹ Tho

Hai việc cần ưu tiên

ThS Nguyễn hữu Thiện cho rằng, hai việc ưu tiên để tránh thiệt hại tài sản, tính mạng và ổn định đời sống cho 20.000 hộ dân ven sông ĐBSCL là di dời, tái định cư ổn định sinh kế cho người dân và cảnh báo sớm trước khi sạt lở xảy ra để người dân kịp di tản.

Việc ưu tiên thứ nhất là di dời, tái định cư và ổn định sinh kế cho người dân. Di dời trước sẽ đỡ thiệt hại tính mạng, tài sản của người dân hơn là di dời sau khi sạt lở đã xảy ra. Đây là một thách thức lớn, cả với người dân và chính quyền.

Khi chúng ta sống ở một nơi nào đó thì như là cái cây bám rễ về mặt xã hội, quan hệ xóm giềng, quan hệ mua bán, sinh kế, con cái đi học. Dù biết là sạt lở đang đe dọa nhưng bây giờ đi đâu, đến nơi mới thì sống bằng cái gì?

Đối với chính quyền, cái khó là không thuyết phục được người dân di dời và quỹ đất ở đâu mà lập khu tái định cư, rồi làm sao hỗ trợ người dân ổn định sinh kế trong khi thiếu ngân sách. Biết là khó, nhưng biện pháp này vẫn cần được ưu tiên. Hơn nữa, càng thiếu kinh phí thì càng phải giảm đầu tư hàng ngàn tỉ vào những công trình chống sạt lở kém hiệu quả để ưu tiên cho việc này.

Việc ưu tiên thứ hai là cảnh báo sớm. Còn nhiều những vụ sạt lở xảy ra bất ngờ, khi mà chân bờ sông đã rỗng mà người dân sống ở trên không hề hay biết cho đến khi toàn bộ khối đất trượt xuống sông, kéo theo nhà cửa, tài sản, có khi vào ban đêm lúc người dân đang ngủ.

Sạt lở ở Đồng Tháp năm 2024 - Ảnh: Mỹ Tho

Với đặc điểm sạt lở bờ sông ĐBSCL là chân bờ bên dưới bị rỗng, hay gọi là “hàm ếch” bên dưới bờ sông, thì việc cảnh báo sớm để người dân kịp chạy là tìm phát hiện kịp thời những hàm ếch mới hình thành trong tuần, trong tháng để thông báo cho người dân.

Việc này hoàn toàn không khó, không tốn kém với những thiết bị siêu âm quét lòng sông tại những điểm nguy cơ cao vào những tháng từ giữa đến cuối mùa khô. Nghiên cứu khoa học bài bản về sạt lở là rất cần thiết, nhưng chỉ nên làm tổng lực, một lần trên toàn đồng bằng để từ đó đưa ra chiến lược.

Ngược lại, nếu chúng ta cứ loay hoay với những “nghiên cứu bài bản”, khoan sâu lấy mẫu phân tích địa chất, tính toán biên độ thủy triều, lưu tốc dòng chảy, tính độ ổn định bờ sông, hàm lượng phù sa trong nước, đếm số tàu thuyền, đo năng lượng sóng tàu thuyền, đo biến đổi lưu lượng các nhánh sông... sau mỗi vụ sạt lở, rồi lập hội đồng nghiệm thu đề tài, thì sẽ không kịp ứng phó với tình hình.

Sạt lở ở ĐBSCL là một vấn đề phức tạp và nghiêm trọng, do nhiều nguyên nhân tác động kép, bao gồm cả yếu tố tự nhiên và con người. Vì vậy, muốn giảm thiểu tác động của sạt lở, ĐBSCL cần có một giải pháp căn cơ và toàn diện. Nếu không tình hình sạt lở ngày càng nghiêm trọng hơn.

Văn Kim Khanh