Mua bán người trong thời đại số: Khi công nghệ tiếp tay cho tội ác

Sự bùng nổ của công nghệ và AI trong vài năm gần đây đã đưa nạn mua bán người chuyển sang một giai đoạn mới. (Nguồn: ANND)

Từ năm 2013, Liên hợp quốc đã chọn ngày 30/7 hằng năm là Ngày Thế giới phòng, chống mua bán người. Đây là dịp để cộng đồng quốc tế nâng cao nhận thức về một trong những tội ác xâm phạm quyền con người phức tạp nhất.

Cùng với sự bùng nổ của công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI), nạn mua bán người ngày càng trở nên tinh vi và khó kiểm soát hơn trong những năm gần đây. Nạn nhân của mua bán người đang mở rộng sang cả những nhóm người có trình độ, buộc thế giới phải thay đổi cách tiếp cận và tìm ra những hướng đi mới để chống lại tội ác này.

Tội ác xuyên biên giới

Mua bán người là hoạt động xuất hiện từ thời cổ đại trong xã hội chiếm hữu nô lệ, nhưng đã tồn tại kéo dài và trở thành một trong những loại tội phạm nguy hiểm nhất trong xã hội hiện đại. Bất chấp sự ra đời của các công ước quốc tế về phòng, chống mua bán người từ những năm đầu thế kỉ XX, vấn nạn này vẫn là ngành công nghiệp tội phạm lớn thứ ba sau buôn bán ma túy và vũ khí bất hợp pháp, với lợi nhuận toàn cầu hàng năm lên tới 236 tỉ USD. Với hàng triệu nạn nhân mới mỗi năm, mua bán người là loại tội phạm đang gia tăng mạnh nhất trên thế giới cả về tốc độ và quy mô.

Theo Báo cáo toàn cầu năm 2024 về nạn mua bán người do Văn phòng Liên hợp quốc về ma túy và tội phạm (UNODC) công bố, gần 74% các vụ việc mua bán người được ghi nhận có liên quan đến các nhóm tội phạm có tổ chức.

Đây cũng là lý do ngày Thế giới phòng, chống mua bán người năm nay lấy chủ đề "Mua bán người là tội phạm có tổ chức - Hãy chấm dứt sự bóc lột", nhằm nhấn mạnh yếu tố hệ thống, quy mô của loại tội phạm này.

Tháng 6/2025, Tổ chức Cảnh sát hình sự quốc tế (Interpol), Cơ quan Cảnh sát châu Âu (Europol) đã phối hợp với Cơ quan bảo vệ biên giới của Liên minh châu Âu (Frontex) tiến hành chiến dịch quốc tế "Chuỗi toàn cầu", giải cứu gần 1.200 nạn nhân, bắt giữ và phát hiện gần 400 nghi phạm mua bán người. Các nạn nhân đến từ 64 quốc gia, trong đó có cả các quốc gia phát triển. Nhiều nạn nhân bị buôn bán qua biên giới, thậm chí xuyên lục địa, cho thấy hoạt động mua bán người diễn ra có hệ thống và trên quy mô lớn.

Thế giới đã ghi nhận những chuyển biến lớn của nạn mua bán người trên toàn cầu trong 5 năm qua, cả về quy mô và tính chất. Báo cáo toàn cầu năm 2024 của UNODC xác nhận quy mô đáng kinh ngạc của loại tội phạm này, với hơn 200.000 nạn nhân được phát hiện từ năm 2020 đến năm 2023, tăng 25% về số vụ việc so với năm 2019.

Đây là giai đoạn chứng kiến sự gia tăng đột biến các cuộc xung đột lớn ở nhiều khu vực trên thế giới, tình trạng nghèo đói do đại dịch Covid-19 và hệ quả của tình trạng biến đổi khí hậu, tạo điều kiện cho các nhóm tội phạm mua bán người hoành hành.

Bên cạnh đó, sự bùng nổ của công nghệ và AI trong vài năm gần đây đã đưa nạn mua bán người chuyển sang một giai đoạn mới, khiến cuộc chiến chống lại loại tội phạm này trở nên phức tạp hơn. Nhờ sự phổ biến và tiện lợi của các công cụ AI, những kẻ mua bán người đang từng bước chuyển toàn bộ quy trình tìm kiếm, vận chuyển, kiểm soát và lợi dụng nạn nhân lên không gian mạng.

Các mạng lưới mua bán người ngày nay sử dụng dữ liệu lớn để "tuyển" nạn nhân dựa trên thói quen lướt web, vị trí, xu hướng tìm kiếm thông tin của họ. Tội phạm mua bán người giờ đây không chỉ nhắm vào những người học vấn thấp ở các khu vực nghèo đói hay các hành lang di cư, mà đang mở rộng sang những nhóm người có trình độ bằng cách lợi dụng mong muốn chính đáng của họ là có công việc phù hợp, lương cao, phúc lợi tốt hoặc được chia sẻ và thấu hiểu. Sự đột phá về AI tạo sinh cho phép chúng tạo ra các tài khoản mạng xã hội ảo, các video tuyển dụng giống y như thật để đánh lừa những người đang tìm kiếm cơ hội.

Nếu như trước đây châu Phi là nơi ghi nhận số lượng lớn nhất về cả tội phạm và nạn nhân mua bán người, thì những năm gần đây Đông Nam Á đang nổi lên là "vùng trũng" của các trung tâm lừa đảo, mua bán người và lao động cưỡng bức; rất nhiều nạn nhân Việt Nam cũng nằm trong số này.

Những kẻ lừa đảo từng bước dẫn dụ nạn nhân và bán họ vào các cơ sở lừa đảo đang mọc lên như nấm ở Campuchia, Lào, Myanmar… Tại đây, họ bị cưỡng ép trở thành lừa đảo thứ cấp, được "đào tạo" để thực hiện các hành vi lừa tình, giả danh cơ quan chức năng để đánh cắp tiền của người khác.

INTERPOL cho biết ngày càng nhiều nam giới, đặc biệt là người trẻ tuổi, trở thành mục tiêu của các mạng lưới mua bán người ở Đông Nam Á. Trong các trung tâm lừa đảo, những nạn nhân nam có sức khỏe tốt thường bị ép làm việc 16-18 tiếng mỗi ngày trong môi trường khắc nghiệt, bị tịch thu hộ chiếu, điện thoại, cắt đứt liên lạc với thế giới bên ngoài và bị tra tấn dã man nếu không đạt "chỉ tiêu lừa đảo". Những người có ý định bỏ trốn hoặc tìm cách liên hệ với gia đình thậm chí sẽ bị bán cho mạng lưới khác để xóa dấu vết.

Vào giữa tháng 7/2025, Chính phủ Campuchia đã tiến hành chiến dịch quy mô lớn trấn áp tội phạm lừa đảo qua mạng, triệt phá hàng chục tụ điểm, bắt giữ gần 3.000 nghi phạm, trong đó gần 1.000 người mang quốc tịch các nước châu Á khác nhau, bao gồm cả Việt Nam.

Đa phần trong số họ chính là nạn nhân của các đường dây lừa đảo và mua bán người xuyên biên giới, vô tình trở thành công cụ của tội ác. Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và AI đang được những kẻ mua bán người sử dụng như một vũ khí mới để tuyển mộ, kiểm soát và lợi dụng nạn nhân mà không hề có bất kì rào cản nào.

Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về phòng chống mua bán người cho thanh niên. (Nguồn: doanthanhnien.vn)

Xây dựng các chiến lược đấu tranh phù hợp

Trong bối cảnh nạn mua bán người đang dần chuyển sang những hình thái mới ẩn danh và khó kiểm soát hơn, những giải pháp ứng phó truyền thống theo lối mòn không còn phù hợp. Hoạt động trực tuyến của tội phạm khiến việc lần theo dấu vết của cả mạng lưới rất khó khăn, trong khi năng lực của lực lượng an ninh và phòng chống tội phạm mạng ở một số nước còn nhiều hạn chế. Không thể chấm dứt hoàn toàn nạn mua bán người nếu chỉ triệt phá các đường dây tội phạm hay chỉ dựa vào một quốc gia riêng lẻ. Thế giới cần một chiến lược toàn diện và đồng bộ giúp mỗi người dân đều có khả năng tự bảo vệ mình trước những nguy cơ bị lừa bán.

Khi các hoạt động lừa đảo và mua bán người diễn ra trên không gian mạng, các công ty công nghệ và các nền tảng mạng xã hội đóng vai trò chốt chặn trong việc quét bỏ các tài khoản ảo và kiểm duyệt nội dung đáng ngờ. Các tập đoàn công nghệ lớn đã cam kết rà soát nội dung, gỡ bỏ các quảng cáo có dấu hiệu tuyển dụng trá hình, hỗ trợ cơ quan chức năng truy vết các chiến dịch lừa đảo bằng AI.

Trong vài năm qua, Google đã từng bước tích hợp các lớp bảo vệ tự động để cảnh báo người dùng về các nguy cơ lừa đảo. Hơn 5 tỷ thiết bị được bảo vệ mỗi ngày nhờ Google Safe Browsing, phát thông báo nếu người dùng truy cập vào các trang web nghi ngờ lừa đảo. Người dùng cũng được bảo vệ tốt hơn nhờ các dịch vụ như Phone by Google và Google Message Spam Protection cảnh báo các số điện thoại nằm trong danh sách đen hoặc tin nhắn có nội dung đáng ngờ, giảm thiểu tối đa nguy cơ các đối tượng lừa đảo tiếp cận người dùng.

Ở cấp độ quốc gia, các chính phủ cần đánh giá đúng tình trạng và mức độ nguy hiểm của nạn mua bán người để có chiến lược ứng phó phù hợp. Thực tế cho thấy tội phạm liên tục cập nhật công nghệ và tạo ra những mánh khóe mới để lôi kéo và lừa đảo, trong khi các chính phủ không thể ngay lập tức hoàn thiện hành lang pháp lý và năng lực truy quét tội phạm.

Theo UNODC, sự thiếu hụt nhân sự được đào tạo chuyên sâu về điều tra tội phạm mạng là rào cản lớn trong việc giải quyết các vụ án mua bán người có yếu tố công nghệ. Nhiều cơ quan thực thi pháp luật chưa đủ năng lực để phân tích dữ liệu từ các thiết bị số, truy vết giao dịch tiền mã hóa hay nhận diện deepfake. Vì vậy, cần đầu tư xây dựng đội ngũ chuyên trách về điều tra tội phạm công nghệ cao, thúc đẩy hợp tác kĩ thuật với các tổ chức quốc tế và công ty công nghệ để truy quét tội phạm mạng.

Tại Việt Nam, lừa đảo trực tuyến và mua bán người là một vấn nạn được đặc biệt lưu tâm. Do có đường biên giới với các điểm nóng "trung tâm lừa đảo" là Campuchia và Lào, Việt Nam dễ dàng trở thành mục tiêu của các đường dây mua bán người. Với quan điểm nhất quán là bảo vệ và bảo đảm các quyền con người của mọi công dân, Việt Nam đã chủ động thực hiện chương trình phòng, chống mua bán người với các hoạt động tập trung vào tăng cường hiệu quả công tác điều tra, truy tố, xét xử tội phạm mua bán người, giải cứu và hỗ trợ nạn nhân kịp thời, hiệu quả và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Bên cạnh đó, Việt Nam cũng tích cực tham gia vào các cơ chế đa phương như Công ước ASEAN về phòng, chống mua bán người, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em (ACTIP), Quan hệ đối tác Chống mua bán người ASEAN-Australia (ASEAN-ACT), thường xuyên trao đổi và tăng cường hợp tác với các nước trong và ngoài khu vực về chống tội phạm mua bán người. Các chiến dịch truyền thông trong nước sử dụng chính các nền tảng mạng xã hội để tiếp cận giới trẻ, cảnh báo về các hình thức mua bán người mới, đặc biệt là các bẫy việc làm trực tuyến.

Trước diễn biến phức tạp của các thủ đoạn lừa đảo, mua bán người mới, Việt Nam đã phối hợp với INTERPOL và các nước trong khu vực truy quét các mạng lưới tội phạm, giải cứu hàng trăm công dân khỏi các trung tâm lừa đảo tại Campuchia và Philippines. Tuy nhiên, các chiến dịch vẫn dừng lại ở bề nổi, chưa thể triệt phá tận gốc các mạng lưới đa tầng nấp dưới vỏ bọc của doanh nghiệp công nghệ hoặc công ty tư vấn việc làm.

Có thể thấy rằng, mua bán người là loại tội phạm phức tạp và khó chấm dứt hoàn toàn, bởi đây là hệ quả của tổng hòa nhiều vấn đề xã hội. Nghèo đói, thất học, không có việc làm, bất bình đẳng giới… là những yếu tố góp phần khiến một nhóm người thiếu hiểu biết về các nguy cơ bị lừa đảo, dễ bị dẫn dụ bởi những lời hứa hão huyền, hoặc chấp nhận "nhắm mắt đưa chân" với hy vọng mong manh về những cơ hội đổi đời. Cải thiện điều kiện an sinh, nâng cao dân trí và năng lực tự bảo vệ trong không gian mạng là những giải pháp căn cơ giúp giải quyết nạn mua bán người từ gốc rễ.

Mua bán người dưới bất kì hình thức nào đều là sự chối bỏ phẩm giá con người. Trong thời đại công nghệ phủ sóng mọi mặt đời sống, những công cụ đáng ra phải phục vụ tiến bộ xã hội, nay lại trở thành một mắt xích trong chuỗi bóc lột con người, khiến cuộc chiến vì nhân phẩm ngày càng trở nên phức tạp và khó khăn hơn. Chỉ khi nhân quyền trở thành giá trị cốt lõi trong phát triển công nghệ, AI được kiểm soát và các vấn đề xã hội được giải quyết, thì nhân loại mới có thể chấm dứt một trong những tội ác dai dẳng và tàn nhẫn nhất.

Trà Ly