Một góc nhìn về sách giấy trong kỷ nguyên số

Xuyên suốt hàng ngàn năm lịch sử, con người đã tìm đủ mọi cách để lưu giữ và truyền đạt tri thức, từ những ký hiệu khắc trên đá, chữ viết trên đất sét đến những cuộn giấy papyrus của Ai Cập cổ đại. Phương tiện lưu trữ thông tin được xem là thước đo phản ánh trình độ văn minh của từng thời kỳ. Trong đó, sách giấy - dưới hình thức đóng quyển - từ lâu đã trở thành một biểu tượng của kiến thức và văn hóa.

Cuối thế kỷ 20, ebook (sách điện tử) ra đời và nhanh chóng phát triển. Bước đột phá này đặt ra câu hỏi: Liệu sách giấy, vốn tồn tại hàng trăm năm, sẽ bị thay thế hay vẫn giữ được vị trí đặc biệt trong đời sống con người?

Theo nhiều tài liệu ghi chép, giấy - thứ chất liệu chúng ta quen thuộc ngày nay - ra đời tại Trung Quốc vào thế kỷ thứ 2 TCN - Ảnh: Internet

Lịch sử hình thành và phát triển của sách giấy

Trước khi có giấy, nhiều nền văn minh đã sử dụng các vật liệu khác nhau để ghi chép: đất sét ở Lưỡng Hà, tre và lụa ở Trung Hoa, papyrus ở Ai Cập, da thuộc ở châu Âu… Những vật liệu này bền nhưng đắt đỏ và khó sản xuất số lượng lớn, khiến việc tiếp cận bị hạn chế.

Giấy - thứ chất liệu chúng ta quen thuộc ngày nay - ra đời tại Trung Quốc vào thế kỷ thứ 2 TCN. Theo nhiều sử gia, đây là sáng chế của Thái Luân - một thái giám phục vụ dưới thời Hán Hòa Đế. Ông đã sử dụng vỏ thân cây dâu tằm và xơ cây tre để tạo ra một hỗn hợp có thể viết dễ dàng. Kỹ thuật này được lưu truyền sang phương Tây bằng con đường tơ lụa nhưng không phổ biến mãi cho đến thiên niên kỷ tiếp theo.

Trung Quốc đã có in khắc gỗ từ thế kỷ 9, nhưng sách giấy chỉ thật sự đạt bước ngoặt lớn khi máy in chữ rời của Johannes Gutenberg ra đời tại Đức vào năm 1493. Phát minh này đã giúp giới xuất bản sản xuất hàng loạt sách in và đạt hiệu quả kinh tế phi thường. Từ đây, sách giấy không còn là đặc quyền của giới tăng lữ hay quý tộc, mà đã trở thành phương tiện tiếp cận tri thức cho đại chúng.

Trải qua hàng thế kỷ, sách giấy đã có nhiều cải tiến để đáp ứng nhu cầu đọc của con người - Ảnh: Internet

Sau 500 năm, sách giấy đã trải qua nhiều cải tiến và thay đổi nhằm thích ứng với thời thế: chuẩn hóa khổ sách, giấy bền màu, bìa cứng, sách bọc da, kỹ thuật in offset... Sách giấy dần trở thành một ngành công nghiệp toàn cầu, đáp ứng đủ mọi nhu cầu từ giáo dục, giải trí, nghiên cứu cho đến lưu trữ di sản văn hóa.

Sự xuất hiện của sách điện tử

Khái niệm “sách điện tử” xuất hiện vào cuối thế kỷ 20, khi máy tính cá nhân và internet bắt đầu phổ biến. Một trong những dự án tiên phong là “Project Gutenberg” (1971), do Michael S. Hart khởi xướng, nhằm số hóa và chia sẻ miễn phí các tác phẩm thuộc phạm vi công cộng. Ông được xem là “cha đẻ” của ebook hiện nay.

Sang thế kỷ 21, ebook phát triển mạnh mẽ nhờ sự xuất hiện của các thiết bị đọc chuyên dụng như Amazon Kindle (2007) và sau này là máy tính bảng, điện thoại thông minh. Công nghệ mực điện tử (E-ink) mô phỏng cảm giác đọc sách giấy, tiêu thụ ít năng lượng và hạn chế mỏi mắt cũng giúp ebook trở nên hấp dẫn hơn.

Khái niệm “sách điện tử” xuất hiện vào cuối thế kỷ 20, khi máy tính cá nhân và internet bắt đầu phổ biến - Ảnh: Internet

Đối với ebook, người đọc không cần phải đến tận nơi để mua hoặc chờ người mang đến. Sự kết hợp giữa ebook và nền tảng thương mại điện tử cho phép người đọc mua, tải và đọc sách tức thì ở bất kỳ đâu. Giá thành rẻ, kho lưu trữ gọn nhẹ, và khả năng tra cứu nhanh khiến ebook trở thành lựa chọn ngày càng phổ biến, đặc biệt ở các thị trường phát triển. Doanh số theo đó tăng nhanh, và dần chiếm tỷ lệ đáng kể trong ngành xuất bản.

Sách giấy - thứ không thể bị thay thế hoàn toàn

Theo Statista, thị trường sách toàn cầu đạt 94,94 tỉ USD vào năm 2025 với sách in chiếm 70,19 tỉ USD. Còn lại được chia cho ebook (chiếm khoảng 15%) và sách nói (audio book). Thực tế cho thấy sách giấy vẫn giữ một vai trò lớn trong đời sống con người hiện nay và cả tương lai gần, bất kể việc thế giới của chúng ta đang hướng tới số hóa mọi thứ.

Sách giấy nếu chất lượng tốt và được bảo quản kỹ lưỡng có thể tồn tại hàng trăm năm mà không phụ thuộc vào thiết bị hay phần mềm. Đây là yếu tố then chốt đối với thư viện, bảo tàng, và lưu trữ quốc gia. Bên cạnh việc truyền tải thông tin, mỗi cuốn sách giấy còn là một vật phẩm thực, có thể lưu giữ, trao tặng, ký tặng… gắn với cảm xúc và kỷ niệm của người sở hữu.

Tủ sách tinh hoa của nhà phê bình điện ảnh Lê Hồng Lâm

Chạm vào giấy, lật từng trang, ngửi mùi sách - những trải nghiệm này không thể tái tạo hoàn toàn bằng ebook. Ánh sáng từ màn hình (đặc biệt màn LED) gây mỏi mắt và khô mắt khi đọc lâu. Giấy thì phản xạ ánh sáng tự nhiên, không phát sáng trực tiếp. Ánh sáng xanh cũng có thể làm giảm sản xuất melatonin, gây khó ngủ nếu đọc vào buổi tối. Theo khảo sát của đại học Harvard vào năm 2015, người đọc ebook trước khi ngủ mất nhiều thời gian để đi vào giấc ngủ hơn.

Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng đọc sách giấy giúp người đọc tập trung và ghi nhớ tốt hơn, ít bị gián đoạn bởi thông báo hoặc các tác vụ đa nhiệm như khi đọc trên thiết bị số.

Các nhà nghiên cứu vẫn ưu tiên sách giấy cho việc đọc chuyên sâu, nghiên cứu tài liệu phức tạp hoặc cần ghi chú trực tiếp. Sách in qua quá trình biên tập, thẩm định chặt chẽ đáng tin hơn trong khi thông tin trực tuyến dễ bị thay đổi, xóa hoặc chỉnh sửa. Ở nhiều quốc gia, sách giấy vẫn là nền tảng của giáo dục tiểu học và trung học vì giúp trẻ hình thành kỹ năng đọc sâu và khả năng tập trung.

Một cuốn sách giấy có thể được đọc bất cứ lúc nào, ở bất cứ đâu, ngay cả khi mất điện hay hệ thống mạng sụp đổ. Trong khi đó, việc định dạng ebook và thiết bị đọc có thể trở nên lỗi thời, nhưng sách giấy lại không gặp vấn đề này.

Cùng tồn tại song song

Sách điện tử có ưu điểm về tiện lợi và lưu trữ, nhưng sách giấy vẫn “thắng” ở khía cạnh trải nghiệm giác quan, khả năng tập trung, sức khỏe mắt; cảm giác sở hữu và giá trị văn hóa. Sách giấy không đối lập với sách điện tử mà cùng song song tồn tại, mỗi loại đáp ứng một nhu cầu khác nhau. Đặc biệt, đối với những lĩnh vực cần bảo đảm tính toàn vẹn lâu dài (luật, lịch sử, nghiên cứu), sách giấy vẫn là lựa chọn phổ biến và an toàn hơn.

Chí Thiện