Làng đỏ bên sông Hiền

Cánh đồng lúa chín vàng của làng Xuân Hòa-Ảnh: VIỆT HÀ

Chuyện xưa tích cũ

Theo cuốn Phủ biên tạp lục của tác giả Lê Quý Đôn thì làng Xuân Hòa xưa kia còn có tên là Thì Hòa, Thì Thái, Thời Hòa. Đến triều nhà Nguyễn đổi tên thành làng Xuân Hòa, thuộc tổng An Mỹ, huyện Minh Linh, Phủ Quảng Bình. Từ năm Minh Mạng thứ 17, tức là vào năm 1836 do chuyển 3 tổng An Mỹ, An Xá và Bái Trời thuộc huyện Minh Linh sang huyện Địa Linh - thuộc huyện Gio Linh ngày nay, làng Xuân Hòa đã tách ra khỏi tổng An Mỹ nhập vào tổng mới có tên là tổng Xuân Hòa.

Sau Cách mạng Tháng Tám, suốt từ năm 1946 cho đến ngày đất nước thống nhất vào tháng 4/1975, Xuân Hòa được tách và nhập vào các xã Xuân Hòa rồi xã Vĩnh Hòa, xã Vĩnh Liêm, huyện Vĩnh Linh; xã Trung Hải, quận Trung Lương và đến năm 1976 thì thuộc xã Trung Hải, huyện Gio Linh, tỉnh Quảng Trị.

Cụ Nguyễn Minh Anh, cao niên ở làng Xuân Hòa, cho biết: “Tương truyền từ hàng trăm năm trước, vùng đất này thấp trũng, lũ lụt quanh năm. Các bậc tiền nhân khai canh của làng đã không quản nắng mưa, bền gan nung chí, cùng nhau biến vùng đất thiên tai địch họa đơm bông kết trái. Cùng với sự khởi sắc của đất và người trong tiến trình lịch sử, nhiều họ tộc khác đã xin được nhập làng và cùng chung lưng đấu cật dựng xây nên một miền quê đẹp Xuân Hòa như chính tên của làng vậy”.

Một trong những cổ vật được dân làng Xuân Hòa quan tâm gìn giữ đó là hệ thống các giếng nước người Chăm Pa cổ xây dựng từ xa xưa, đến những năm gần đây người người dân vẫn còn dùng để sinh hoạt. Giếng xây bằng đá tổ ong hoặc đá xanh, dưới đáy kè bằng gỗ trai, trải qua cả ngàn năm không bị mục. Trên địa bàn của làng có giếng Cùa, giếng Cồn, giếng Đập, giếng Trọng, Giếng Xoài. Một số cái giếng còn nguyên trạng, hằng năm luôn được sửa sang, nạo vét. Giếng làng được xem như các nguồn long mạch tạo nên thịnh khí cho làng nên bà con rất trân quý, chung tay bảo vệ.

Những tháng năm hào hùng Trong suốt những năm tháng hai miền BắcNam mang nặng vết đau chia cắt, cán bộ và Nhân dân Xuân Hòa ngày đêm chiến đấu bám đất giữ làng, luôn đau đáu hướng về miền Bắc, nơi có lá cờ đỏ sao vàng tung bay trong mưa bom bão đạn, vững chãi như ngọn hải đăng giữa bão tố phong ba chỉ đường cho tàu thuyền về đất liền.

Là nơi địa đầu của giới tuyến, kẻ địch cũng đã điên cuồng dùng mọi hình thức từ khủng bố đến mị dân để đàn áp, mua chuộc cán bộ và Nhân dân dọc theo bờ nam sông Bến Hải, trong đó có Xuân Hòa. Hiện nay, phía khu đất cạnh cổng làng Xuân Hòa là Cụm tượng đài “Khát vọng thống nhất; phần tượng đài là hình tượng bà mẹ miền Nam và người con trai, được tạo trên chất liệu đá xanh Thanh Hóa. Tượng đài thể hiện một niềm tin son sắt của đồng bào miền Nam vào một ngày mai chiến thắng, thống nhất nước nhà. Tuy nhiên, ngày ấy nơi này là Đồn cảnh sát Xuân Hòa của ngụy quyền. Ông Nguyễn Văn Biểu, người làng Xuân Hòa cho biết: “Đồn cảnh sát này có một nhiệm vụ khác là dò la, trấn áp, đe dọa, chiêu hàng các gia đình có người thân tham gia hoạt động cách mạng. Vào ngày 20/1/1967, ta đã đánh đồn Xuân Hòa, tiêu diệt xã trưởng cùng nhiều tên ác ôn có nợ máu với Nhân dân. Chiến thắng đồn Xuân Hòa đã dấy lên niềm tin của quân dân ta và gây ra sự sợ hãi đối với quân địch”...

Trong những năm tháng kháng chiến chống Mỹ cứu nước, từ trước và sau Mậu Thân 1968 cho đến ngày quê hương Gio Linh hoàn toàn giải phóng vào ngày 2/4/1972, mảnh đất Xuân Hòa là nơi chứng kiến sự chiến đấu quả cảm và hy sinh anh dũng của cán bộ, chiến sĩ, Nhân dân Xuân Hòa. Đế quốc Mỹ và tay sai đã biến nơi đây thành một vành đai trắng để ngăn cách miền Bắc XHCN chi viện cho chiến trường miền Nam.

Ông Nguyễn Minh Châu, nguyên là Chủ tịch Hội Cựu chiến binh huyện Gio Linh, một người con của làng Xuân Hòa, kể lại: “Trong những năm tháng chiến tranh giữ đất quê hương, đã có nhiều tấm gương liệt anh đã ngã xuống trên mảnh đất quê hương và mọi miền Tổ quốc. Hiện nay có một số liệt sĩ vẫn chưa tìm thấy. Tháng 4/ 1972, những chiến sĩ du kích Xuân Hòa cắm ngọn cờ lên căn cứ Dốc Miếu, đánh dấu việc giải phóng hoàn toàn Gio Linh”.

Vĩ thanh

Về Xuân Hòa hôm nay, bên cạnh những di tích lịch sử văn hóa đứng trầm mặc với thời gian là những tươi mới của một làng quê với sự đổi thay của câu chuyện tam nông đúng nghĩa. Những cánh đồng rộng lớn được quy hoạch một cách khoa học, thuận tiện trong việc sản xuất canh tác nông nghiệp. Những con đường bê tông rộng rãi đi đến tận ngõ của các ngôi nhà. Thấp thoáng sau cánh đồng lúa xanh mướt mắt là hàng dừa trĩu quả và mái ngói của những ngôi nhà được xây dựng khang trang vững chãi.

Tự hào với truyền thống yêu nước được lưu truyền bao đời, làng Xuân Hòa miệt mài “thêu hoa dệt gấm” câu chuyện lịch sử dân tộc trong những điều thật dung dị và điềm tĩnh như tính cách của dòng sông lặng lẽ mải miết trôi xuôi về biển cả.

Nguyễn Việt Hà