Khám phá tòa thành cổ sắp được khai quật ở Tuyên Quang

Thành Nhà Bầu ở Tuyên Quang là công trình phòng thủ quân sự do hai anh em họ Vũ là Khánh Bá Hầu Gia Quốc Công Vũ Văn Uyên và An Tây Vương Gia Quốc Công Vũ Văn Mật (từng được Vua Lê phong là Tống binh trấn thủ Tuyên Quang) tổ chức xây đắp để phù nhà Lê, chống nhà Mạc. Công trình được xây dựng tại xã Thúc Thủy, huyện Quả Sùng hay Cảo Sùng (nay thuộc xóm Tân Thành, xã An Khang, thành phố Tuyên Quang, tỉnh Tuyên Quang).

Theo tư liệu của Báo Văn nghệ Tuyên Quang, hai anh em Vũ Văn Uyên và Vũ Văn Mật là người làng Ba Đông, huyện Gia Phúc (nay là Gia Lộc, tỉnh Hải Dương) bắt đầu dấy quân ở suối Khổng, thuộc huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc, sau đem quân lên đóng ở động Ngọc Uyên, châu Thủy Vĩ, thu thập binh sĩ kéo xuống Lục Yên và Thu Vật, Tuyên Quang. Khi tới Khau Bầu, xã Đại Đồng, trấn Tuyên Quang thì có một nhà giầu đã gả con gái cho Vũ Văn Mật. Lúc bấy giờ Tù trưởng Đại Đồng bị nhân dân oán ghét. Vũ Văn Uyên chiêu mộ lực lượng, giết Tù trưởng, chiếm đất, xưng làm Đô tướng. Vua Lê Chiêu Thống (1516 - 1522) phong cho làm Đô Thống xứ trấn Tuyên Quang, tước Khánh Dương Hầu (sách Lịch triều hiến chương loại chí chép là Khánh Bá Hầu). Vũ Văn Uyên đóng quân ở thành Nghị Lang, xã Lương Sơn, huyện Lục Yên, tỉnh Lào Cai, binh sĩ có tới mấy vạn.

Đền thờ tại di tích Thành Nhà Bầu. Ảnh: Báo Tiền Phong.

Năm 1527 Mạc Đăng Dung lên ngôi vua. Vũ Văn Uyên giữ vững cả miền Tuyên Quang, Hưng Hóa, cát cứ một phương, hướng về nhà Lê, không chịu theo nhà Mạc. Lúc bắt đầu dấy quân, anh em Vũ Văn Uyên, Vũ Văn Mật phát triển lực lượng ở đất Khau Bầu, nên được gọi là chúa Bầu. Những thành quách do Vũ Văn Uyên, Vũ Văn Mật đắp đều dùng chữ "Bầu" để gọi tên. Trong số các thành do hai anh em tổ chức xây đắp có thành ở Bình Ca, chính là di tích Thành Nhà Bầu hiện tại. Khi Lê Trung Tông lên ngôi (1549 - 1556), Vũ Văn Uyên vâng chiếu đem quân xuống phía Tây lấy các phủ Tam Đới, Bắc Hà, rồi sai người đi phủ dụ dân Thái Nguyên, Lạng Sơn. Lê Anh Tông lên ngôi, Thái sư Lương quốc công Trịnh Kiểm cất quân đánh dẹp miền Đông, từ Tây Quan ra đến Hưng Hóa, lên Tuyên Quang. Vũ Văn Uyên ra đón, Trịnh Kiểm rất mừng cùng bàn tiến quân vượt sông, cho Uyên trấn giữ Đại Đồng. Vì có công giúp vua Lê, Vũ Văn Uyên được ban quyền thế tập trấn giữ Tuyên Quang.

Vũ Văn Uyên chết, em là Vũ Văn Mật nối quyền, xưng là Gia quốc công. Mật lấy Đại Đồng làm trung tâm xây thành đắp lũy, ra sức chống cự với nhà Mạc vẫn theo chính sách Nguyên Hòa chia làm 14 doanh. Sau này Vũ Văn Mật chết, con là Nhân quốc công Vũ Công Kỷ kế tiếp trấn thủ Đại Đồng. Năm 1573, Trịnh Tùng lấy Thái phó Nhân quốc công Vũ Công Kỷ làm hữu tướng. Cùng năm đó, Vũ Công Kỷ được sai đem quân bản bộ về giữ Đại Đồng để yên dân địa phương. Vũ Công Kỷ đã từng nhiều lần cầm quân đánh Mạc và lập công to.

Năm 1578, Mạc Ngọc Liễm xâm lấn các vùng Tuyên Quang, Hưng Hóa, Công Kỷ tung quân đánh, quân Mạc thua to phải rút về. Khi Vũ Công Kỷ mất, con là Vũ Đức Cung, tước Hòa thắng hầu tiếp tục trấn giữ Đại Đồng. Năm 1593, đem 2.000 quân tới kinh đô quy phục, được Trịnh Tùng thăng làm Bắc quân đô đốc, Thái bảo Hòa quận công, được mang quân hiệu An Bắc doanh...

Hiện nay, xung quanh xóm Tân Thành có nhiều vết tích cổ xưa của Thành Nhà Bầu. Tại đây, có thể dễ dàng nhận thấy từng đoạn thành vẫn còn ăn sâu trong vách sườn đồi. Không còn đoạn thành nào nguyên vẹn, do vậy không biết được chiều cao của tường thành. Phần chân tường được xây dựng khác nhau tùy theo địa hình của nơi xây thành. Có chỗ phần chân tường là hai hàng gạch chạy song song, cách nhau 6 m, mỗi hàng gạch có chiều dày 0,4 m. Có thể ở đoạn thành này, gạch được xây ốp hai mặt tường thành, đất được đổ bên trong. Ở khu vực chân đồi Bông Hạ chỉ thấy còn một hàng gạch dày 0,4 m.

Việc sử dụng gạch để ốp tường này cho phép tạo nên được độ thẳng đứng bên ngoài, gây trở ngại lớn cho kẻ địch muốn vượt tường tấn công. Không tìm thấy vết tích của hào ở cả mặt trong lẫn mặt ngoài tường thành. Gạch xây thành là loại gạch vồ có hình khối chữ nhật, kích thước 40 cm x 20 cm. Gạch được làm bằng khuôn sau đó nung như các loại gạch thủ công hiện vẫn đang làm. Chất liệu gạch là loại đất đồi có sẵn tại địa phương. Hiện nay, còn khoảng hơn 200 m chân tường thành nằm rải rác quanh khu vực xóm Tân Thành. Kết cấu mặt bằng của thành không theo một hình dáng nhất định, chủ yếu dựa vào vị thế tự nhiên. Tại đây, thành được xây men theo chân đồi. Đặc biệt ở hướng đông của thành, nơi tiếp giáp với bến đò Bình Ca, có dấu tích của hai vòng thành, vòng trong cách vòng ngoài khoảng 50 m. Có thể đây là hướng xung yếu của thành. Cho đến nay, vẫn chưa tìm được vị trí các cửa thành. Ở khoảng giữa hai vòng thành nói trên còn có dấu tích của một ngôi miếu nhỏ. Tại sườn phía Bắc của quả đồi Bông Hạ còn tìm thấy nhiều viên đá lát đường có kích thước 0,8 m x 0,5 m x 0,3 m.

Con rùa đá - một trong những hiện vật thuộc di tích Thành Nhà Bầu. Ảnh: Vinhphuctv.vn.

Do địa hình khu vực này, dòng sông Lô chảy qua Bình Ca có khúc uốn cong hình chữ U, hiện còn một dải đất trũng nối hai đầu chữ U. Tương truyền vệt đất ấy do chúa Bầu sai quân đào, định làm một đoạn sông lấy nước từ sông Lô vào. Nếu đoạn sông đó đào xong thì toàn bộ khu vực của thành được sông nước bao bọc. Hiện nay, giữa những quả đồi giáp ranh xóm Phúc Lộc và xóm Tân Thành có dải đất trũng với chiều rộng trên 20 m, rất khác lạ so với địa hình tự nhiên trong khu vực, điều đó có thể khẳng định đó là dấu vết của con sông đào. Con sông này được đào dựa theo địa hình tự nhiên của các khe giữa hai quả đồi. Do đào sông dựa theo hình thể tự nhiên như vậy, con sông đào ngoằn ngoèo uốn khúc. Chỉ còn khoảng 500 m nữa là hai đầu Nam Bắc con sông đào sẽ hợp nguồn, tạo thành một con hào che chở cho thành Bầu bốn bề sông nước thì công việc đào sông phải bỏ dở.

Tại đồi Bông Thượng và Bông Hạ còn tìm thấy rất nhiều đồ sành, sứ, gốm thời Lê dùng trong sinh hoạt thường ngày. Cách đồi Bông Thượng khoảng 500 m, có khu đất khá rộng, bằng phẳng, hiện có cây thàn mát rất to. Xưa kia, tại đây có hai con rùa bằng đá đội bia chầu ở hai bên lối đi. Hiện nay chỉ còn dấu tích một con rùa đã bị gãy cổ. Theo cố Giáo sư Sử học Trần Quốc Vượng, dựa vào địa thế khu đất, có thể đây là khu đình miếu để tế lễ xuất quân hay báo tiệp của hai vị chúa Bầu. Cho đến nay vẫn chưa tìm thấy vị trí chân tường thành, chưa xác định được dấu vết cổng thành cũng như chiều cao, độ dày của thành. Tại khu vực thành còn rất nhiều gạch xây thành, ngói, súng thần công cùng nhiều đạn đá và các đồ dân dụng thời Lê còn sót lại.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sỹ Trình Năng Chung, Viện Khảo cổ học Việt Nam thì Thành Nhà Bầu có vị trí địa lý về mặt quân sự rất đắc lợi, hiểm trở, tạo thế vững chắc cho thành. Chính vì vậy, trong suốt mấy chục năm tồn tại trên đất Đại Đồng cổ xưa, nhà Mạc đã nhiều lần tấn công dòng họ Vũ ở Thành Nhà Bầu nhưng đều thất bại. Điều đó cho thấy, với quy mô và kiến trúc kiên cố của các vòng thành, đặc biệt là hệ thống súng thần công và lính canh trên mặt thành đã giúp công trình quân sự này tồn tại qua suốt một giai đoạn lịch sử của dân tộc.

Đợt khai quật lần thứ hai tại di tích Thành Nhà Bầu diễn ra từ ngày 9/6 đến 15/7, trên diện tích 48m2, gồm 3 hố khai quật. Công tác khai quật khảo cổ được điều hành dưới sự chủ trì của ông Nguyễn Đức Bình, Viện Khảo cổ học. Trong thời gian khai quật, các đơn vị được cấp phép phải chú trọng bảo vệ địa tầng của di tích, đồng thời có trách nhiệm tuyên truyền, nâng cao ý thức của người dân về việc bảo vệ di sản văn hóa tại địa phương. Việc công bố kết luận chính thức chỉ được thực hiện khi có sự đồng thuận của cơ quan chủ quản và Cục Di sản Văn hóa.

Thanh Bình