Hoàn thiện chính sách thúc đẩy khoa học xã hội

Trao thưởng cho các sinh viên Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội) có thành tích xuất sắc trong nghiên cứu khoa học.

Kết quả và tác động của khoa học xã hội thường trừu tượng, khó lượng hóa hơn khoa học tự nhiên và công nghệ, song vai trò của nó trong tạo nền tảng và phát triển bền vững đất nước là không thể phủ nhận.

Đảng và Nhà nước nhất quán quan điểm phát triển khoa học xã hội gắn với thực tiễn, phục vụ xây dựng đường lối, chính sách, nâng cao dân trí, phát huy giá trị văn hóa và con người Việt Nam. Trong kỷ nguyên dữ liệu và trí tuệ nhân tạo, khi khoa học-công nghệ liên tục thay đổi đời sống, khoa học xã hội càng cần nghiên cứu sâu các vấn đề mới, đưa ra dự báo và giải pháp ứng phó kịp thời.

Tuy nhiên, theo Tiến sĩ Phan Chí Hiếu, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, trong khi khoa học-công nghệ đã tiến rất xa thì khoa học xã hội và nhân văn còn chậm, thiếu những công trình lớn, mang tính khai phá và được xã hội quan tâm. Một nguyên nhân đáng kể là thể chế: Chính sách hỗ trợ, đầu tư cho khoa học xã hội còn bất cập, dàn trải, thiếu chiều sâu và chưa thật sự thiết thực.

Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị về phát triển khoa họccông nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã mở ra định hướng chiến lược cho các ngành khoa học, trong đó có khoa học xã hội. Khoa học được xác định là quốc sách hàng đầu, điểm tựa cho phát triển kinh tế-xã hội trong kỷ nguyên mới. Một nội dung quan trọng của Nghị quyết là khẩn trương hoàn thiện thể chế, xóa bỏ mọi rào cản để biến thể chế thành lợi thế cạnh tranh trong phát triển khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, được Quốc hội thông qua ngày 27/6/2025, đã cụ thể hóa Nghị quyết 57, quy định rõ chính sách phát triển khoa học xã hội. Nhà nước chú trọng nghiên cứu lý luận chính trị, khoa học xã hội và nhân văn nhằm cung cấp luận cứ khoa học cho việc xây dựng đường lối, chính sách; đồng thời bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa và con người Việt Nam.

Luật nhấn mạnh kết nối khoa học xã hội, nhân văn với các lĩnh vực khác, ưu tiên kinh phí cho nhiệm vụ liên ngành, đặc biệt trong công nghệ mới. Nhà nước khuyến khích nghiên cứu đánh giá tác động xã hội, đạo đức, văn hóa, tâm lý của công nghệ mới; đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng, thử nghiệm để kiểm chứng hiệu quả, tính khả thi và tác động của mô hình, giải pháp, chính sách trước khi áp dụng rộng rãi. Các dự án nghiên cứu ứng dụng có định hướng giải quyết vấn đề xã hội được ưu tiên bố trí kinh phí và hỗ trợ kỹ thuật.

Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để các tổ chức khoa học xã hội và nhân văn nâng cao năng lực nghiên cứu, phản biện xã hội, đồng thời tháo gỡ điểm nghẽn thể chế, tạo điều kiện để khoa học xã hội phát huy vai trò, đóng góp thiết thực vào sự phát triển đất nước.

Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam - cơ quan nghiên cứu hàng đầu về khoa học xã hội, đang tích cực triển khai các chủ trương lớn của Đảng về phát triển khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số. Trên cơ sở Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo 2025 cùng Nghị quyết 193 của Quốc hội về thí điểm cơ chế, chính sách đặc biệt, từ quý III/2025 quy chế hoạt động của Viện sẽ được sửa đổi toàn diện, chuyển từ quản lý thủ tục, định mức cứng nhắc sang quản lý theo sản phẩm và hiệu quả đầu ra.

Viện sẽ trao quyền tự chủ nhiều hơn cho tổ chức, cá nhân chủ nhiệm nhiệm vụ; tăng cường ứng dụng nền tảng số trong quản lý để bảo đảm minh bạch, hiệu quả; chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu; khuyến khích công trình có chuyển giao kết quả, công bố quốc tế và tiếp cận liên ngành. Đồng thời, Viện sẽ siết chặt giám sát chất lượng, bổ sung chế tài xử phạt vi phạm liêm chính khoa học.

Việc cấp kinh phí nghiên cứu không còn cào bằng mà dựa trên mức độ đóng góp của nhà khoa học, tổ chức nghiên cứu. Tiêu chí đánh giá sản phẩm cũng đa dạng hơn, không chỉ dừng ở công bố, chuyên khảo, báo cáo chính sách mà còn tính đến mô hình ứng dụng, sổ tay hướng dẫn, cẩm nang hay các sản phẩm số hóa như bản đồ dữ liệu.

Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam đang xây dựng khung pháp lý thành lập doanh nghiệp ứng dụng khoa học xã hội tại một số viện trực thuộc, nhằm gắn kết nghiên cứu cơ bản với thực tiễn và tăng cường tự chủ cho các đơn vị nghiên cứu. Dự kiến từ năm 2026 sẽ áp dụng các quy định mới về nghiên cứu khoa học và sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong nghiên cứu.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Huy Hoàng (Học viện Khoa học xã hội) cho rằng những đổi mới thể chế sẽ nâng cao chất lượng đào tạo nhân lực cho khoa học xã hội, nhất là trong liên kết quốc tế, trao đổi chuyên gia, giảng viên và học liệu vốn là vấn đề khó khăn trước đây. Phát biểu tại Đại hội Đảng bộ Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Thị Thúy Nga (Viện Nhà nước và Pháp luật) nhấn mạnh các nhà khoa học xã hội-nhân văn cần nắm vững, vận dụng hiệu quả pháp luật để nâng cao chất lượng nghiên cứu.

Với vai trò trung tâm nghiên cứu chiến lược, tư vấn chính sách quốc gia, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam cũng cần đổi mới tư duy và phương thức cung cấp lý luận pháp lý theo tinh thần Nghị quyết 66-NQ/TW ngày 30/4/2025 của Bộ Chính trị về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật.

Những đột phá trong hoàn thiện thể chế quản trị sẽ kích hoạt các nguồn lực, tạo môi trường thuận lợi cho nhà khoa học, đơn vị nghiên cứu và doanh nghiệp, qua đó phát huy mạnh mẽ vai trò nền tảng của khoa học xã hội trong phát triển đất nước thời kỳ mới.

VŨ QUỲNH TRANG