GS Lê Dũng Tráng, hành trình đưa Toán học Việt Nam ra thế giới

Sáng 20/11, thông tin Giáo sư Lê Dũng Tráng qua đời khiến cộng đồng Toán học tiếc thương. Giáo sư Lê Dũng Tráng qua đời tại Pau (Pháp) vào tối 19/11 theo giờ địa phương. Giáo sư hưởng thọ 78 tuổi. Ông là người góp phần quan trọng giúp Việt Nam trở thành thành viên của Hiệp hội Toán học Thế giới năm 1974.

Nhờ những nỗ lực kết nối của ông, nhiều nhà Toán học hàng đầu thế giới đến Việt Nam giảng dạy, đồng thời nhiều tài năng trẻ Việt Nam được tạo điều kiện ra nước ngoài tu nghiệp. Ông được xem là cầu nối, đặt nền móng để Toán học Việt Nam vươn ra thế giới.

Giáo sư Lê Dũng Tráng. Nguồn: GS Ngô Việt Trung.

Theo chia sẻ của GS.TSKH. Ngô Việt Trung, nguyên Chủ tịch Hội Toán học Việt Nam, GS Lê Dũng Tráng sinh năm 1947 tại Sài Gòn. Gia đình ông sang Pháp năm 1949. Ông bảo vệ bằng tiến sĩ khoa học năm 1971 khi mới 24 tuổi dưới sự hướng dẫn của Chevalley và Deligne (giải Fields 1978, giải Abel 2013).

Người thầy thực sự, theo lời kể của ông là Hironaka (giải Fields 1970). GS Tráng từng là giáo sư Đại học Paris 7, Đại học Bách khoa Paris, Đại học Provence Marseille. Trước khi về hưu, ông là trưởng ban toán của Trung tâm vật lý lý thuyết ICTP 2002-2009. Ông nhận Giải thưởng của Viện hàn lâm khoa học Pháp 1990, được bầu Viện sĩ Viện Hàn lâm khoa học các nước đang phát triển 1993, và nhận bằng Tiến sĩ danh dự của Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam 2004.

Ông luôn tự coi mình là một nhà toán học Việt Nam. Ngay từ những năm 70' ông đã về Việt Nam giảng dạy gần như hàng năm. Thời kỳ đó đi lại rất khó khăn nên ông đã dùng gần như toàn bộ tiền lương cho các chuyến đi Việt Nam.

GS Tráng là người giúp Việt nam gia nhập Hiệp hội Toán học thế giới năm 1974. Nhờ sự vận động của ông, nhiều nhà toán học nổi tiếng đã đến giảng bài ở Việt Nam, nhiều nhà toán học Việt Nam được đi tu nghiệp ở nước ngoài.

“Có thể coi ông là người đã đưa Toán học Việt Nam hội nhập toán học thế giới”, GS Trung cho hay.

Theo Viện Nghiên cứu cao cấp về Toán, trong chia sẻ tại Hội nghị Toán học phối hợp Việt – Pháp năm 2012, GS Lê Dũng Tráng đã nhắc lại hành trình hình thành những kết nối đầu tiên, từ mối gắn kết Pháp – Việt, đưa Toán học Việt Nam hội nhập thế giới trong bối cảnh đất nước còn vô vàn khó khăn.

Theo lời ông, mối gắn kết Pháp – Việt trong lĩnh vực toán học khởi nguồn từ GS Lê Văn Thiêm, người sang Paris học trong thời chiến và bảo vệ luận án Tiến sĩ ở Göttingen chỉ ít ngày trước khi thành phố thất thủ.

Phòng Tô pô – Hình học (Viện Toán học) và khách tại cơ sở Đội Cấn-Ba Đình, năm 1981. Từ phải, các nhà toán học: Nguyễn Sỹ Minh, Lê Dũng Tráng, Ngô Việt Trung, Lê Văn Thành, Nguyễn Hữu Đức, Hà Huy Vui, Hoàng Tụy, Kyoji Saito, Huỳnh Mùi (ĐH Tổng hợp Hà Nội). Nguồn: GS Ngô Việt Trung.

Trong nhiều năm, Việt Nam bị cô lập khỏi thế giới. Mãi đến năm 1965, GS. Laurent Schwartz thăm Việt Nam lần đầu tiên. Khi trở về ông ta đã khích lệ nhà toán học Alexander Grothendieck thăm Việt Nam vào năm 1969. Cũng năm đó, ông đã thu xếp để GS. Nguyễn Đình Trí đến Nhật Bản để dự hội nghị Toán học.

Năm 1970, GS. Bùi Trọng Liễu, một nhà toán học Việt Nam sống ở Pháp thăm Việt Nam. Sau đó, GS Tráng đã được GS Liễu tổ chức chuyến thăm Việt Nam vào năm 1972. Trước thời điểm ấy, hầu như không có nhà toán học quốc tế nào đặt chân đến Việt Nam – phần vì chiến tranh kéo dài từ 1945 đến 1975.

Trong hoàn cảnh đó, bất chấp nguy hiểm của cuộc chiến, một người đã sát cánh với GS Lê Văn Thiêm để phát triển toán học. đó là Bộ trưởng Tạ Quang Bửu. Bộ trưởng Bửu đã học ở Pháp trước Thế chiến thứ II, từ những trải nghiệm của hành trình học tập đã hiểu được giá trị của khoa học và ý nghĩa của toán học.

Bộ trưởng Bửu là người nhìn thấy ngay tiềm năng của lực lượng toán học trẻ trong nước và đã hỗ trợ mạnh mẽ cho các kết nối quốc tế. Bộ trưởng Bửu đã giúp GS Tráng tổ chức lớp học với các nhà toán học B. Malgrange, A. Chenciner và F. Phạm vào tháng 10/1974; đồng thời mời nhiều học giả quốc tế khác, trong đó có Y. Amice, Chủ tịch của Hội Toán học Pháp khi đó.

“Ngày nay tất cả những điều đó có vẻ như là tầm thường. Các bạn trẻ phải hiểu rằng cho đến cuối những năm 80, Việt Nam là một trong những nước nghèo nhất thế giới”, ông kể.

Trong hồi ức của GS Tráng, khi ông về nước năm 1972, ở Việt Nam chỉ có không đến 30 nhà Toán học. Nổi tiếng nhất khi đó là các giáo sư: Lê Văn Thiêm, Hoàng Tụy, Phan Đình Diệu. Viện Toán học được đặt tại một phòng nhỏ ở Ủy ban khoa học nhà nước tại Hà Nội. Semina được tiến hành tại một trong những trường đại học ở Hà Nội. Xin visa là một cuộc chiến không nghỉ với các nhà chức trách. Đến Hà Nội bằng tàu hay máy bay đều khó khăn. Bản thân ông khi đi bằng máy bay qua Moscow hoặc Berlin mất những 37 giờ.

“Cái gì bây giờ được xem như là hiển nhiên hay dễ dàng thì lúc đó vô cùng khó khăn. Để thu xếp lịch trình giữa chuyện xin visa, việc đến của các nhà Toán học, đặt phòng khách sạn, lôi kéo khán giả, thu xếp phòng bài giảng, vận chuyển, thăm quan, tất cả những điều đó là những khó khăn vô cùng tận. Tôi nhớ rằng mọi người đã giấu Grothndieck một câu chuyện buồn là sau chuyến thăm của ông ta (ông giảng khoảng 70 giờ trong 3 tuần ở khu rừng sơ tán tránh bom), thư viện Toán học bị mất hơn 100 quyển sách do lũ lụt”, ông nhớ lại.

Tất cả những điều đó vẫn luôn nóng hổi trong trí nhớ của GS Tráng và ông có thể kể không bao giờ hết về những năm tháng đầu tiên đó. Nhắc lại, ông chỉ mong thế hệ trẻ không quên những nỗ lực để phát triển toán học ở Việt Nam và nhớ những cái tên Lê Văn Thiêm và Tạ Quang Bửu.

Trước tin ông ra đi, nhiều đồng nghiệp và học trò đều nhắc đến ông như người trọn đời tận hiến cho Toán học Việt Nam và như một người bạn tri thức chân thành. Từ những cuộc trò chuyện sâu sắc về Toán, đến những giây phút chia sẻ về quê hương, ẩm thực Việt Nam, GS Tráng luôn duy trì sự khiêm nhường và gắn kết

Sự ra đi của ông để lại khoảng trống lớn, nhưng di sản tinh thần lẫn học thuật mà GS Lê Dũng Tráng để lại sẽ tiếp tục lan tỏa trong cộng đồng Toán học Việt Nam và quốc tế, như một ngọn đèn dẫn đường cho thế hệ tiếp nối.

Mai Nguyễn