Giải mã bí mật 'tàu ma' Ses Fontanelles

Những phát hiện tình cờ

Tháng 11/2019, cơn bão Bernardo băng qua miền Bắc Tây Ban Nha và tiến vào Địa Trung Hải, ảnh hưởng đến quần đảo Balearic. Cơn bão lịch sử đã tạo những cơn lốc xoáy và khiến các hòn đảo ngập nước. Sau khi nước rút, người dân thành phố Palma, thủ đô hiện tại của Mallorca, bất ngờ phát hiện một con tàu dạt vào bãi biển du lịch của hòn đảo lớn nhất của quần đảo Balearic này. Kích cỡ và tình trạng nguyên vẹn đến kỳ lạ của con tàu đã thu hút sự chú ý của giới khảo cổ, nhất là khi bị tác động bởi thiên tai và thời gian, song nhiều phần của cấu trúc con tàu vẫn cơ bản còn nguyên vẹn.

Một cuộc khai quật và nghiên cứu đã lập tức được chính quyền địa phương tiến hành tại thời điểm đó và kéo dài cho đến nay nhằm tìm ra nguồn gốc của con tàu, cũng như thời gian con tàu tồn tại và lý do khiến hàng hóa trên con tàu vẫn nguyên vẹn đến kỳ lạ.

Vị trí con tàu được phát hiện trên quần đảo Balearic, sau 1.700 năm.

Theo một báo cáo đăng trên tạp chí khoa học Archaeological and Anthropological Science, chiến dịch nghiên cứu đầu tiên đã diễn ra ngay trong năm 2019 nhằm định vị cấu trúc con tàu, trục vớt thân tàu và một số đồ vật trên khoang tàu. Những nỗ lực khảo sát ban đầu cho thấy xác tàu nằm cách bờ biển chỉ 65m trong một vùng nước nông, bao phủ một khu vực dài khoảng 12m và rộng 5m. Thân tàu được chia thành các phần nằm ngang bằng các vách ngăn thẳng đứng, dùng để sắp xếp hàng hóa bên trong hầm tàu.

Điều quan trọng là thân tàu được bảo quản rất tốt từ mũi đến đuôi tàu với chiều cao khoảng 1,5m, hàng hóa được sắp xếp ít nhất thành 2 tầng bao phủ toàn bộ chiều dài và chiều rộng của tàu. Kết hợp với các yếu tố lịch sử, khi các hòn đảo tại quần đảo Balearic từng đóng vai trò là “bàn đạp” cho hoạt động vận chuyển qua các tuyến hàng hải này, chính quyền địa phương xác định đây là một con tàu thương mại, song niên đại và thời gian tồn tại của con tàu vẫn là một bí ẩn.

Trong đợt nghiên cứu thứ hai, với phát hiện thú vị được được công bố bởi nhóm nghiên cứu của chuyên gia Miguel Ángel Cau Ontiveros, Giám đốc Viện Khảo cổ học của Đại học Barcelona và là giáo sư nghiên cứu của ICREA, Viện Nghiên cứu và nghiên cứu nâng cao của Catalan đã hé lộ nhiều bí ẩn về con tàu. Theo ông Ontiveros, dựa trên phương pháp proxy, phương pháp cho phép đánh giá sự biến đổi của sự vật và sự tiến hóa của các đại dương trên thế giới, nghiên cứu đã phát hiện con tàu hoạt động vào khoảng thế kỷ IV, tức là khoảng 1.700 năm trước, thời điểm mà các hoạt động thương mại ở Tây Địa Trung Hải vẫn còn ít được biết đến.

Khám phá sâu hơn không gian con tàu, các chuyên gia phát hiện con tàu vận chuyển một lượng hàng hóa lớn được đóng gói trong các bình gốm được gọi là amphorae. Amphorae là loại bình gốm cổ nhỏ, cao, thân bầu, có hai quai, được sử dụng trong nhiều nền văn minh cổ đại. Các amphorae được sắp xếp theo chiều dọc để tối đa hóa không gian hạn chế trong lòng tàu. Các bình gốm được khắc các dòng chữ khác nhau (được gọi là tituli picti). Loại bình gốm có tên Ses Fontanelles I, lớn hơn và nặng hơn, chiếm tầng dưới cùng của hầm tàu và khu vực đuôi tàu. Các bình gốm nhỏ hơn hầu hết được tìm thấy gần mũi tàu và ở hai bên thân tàu.

Những chiếc bình gốm được bao bọc xung quanh bởi những thứ có vẻ như là cành nho như một cách chèn lót để bảo vệ hàng hóa trong suốt cuộc hành trình. Điều khiến giới khảo cổ ngạc nhiên hơn cả đó là dù đã trải qua 1.700 năm, nhưng nhiều bình gốm vẫn giữ nguyên vẹn đến kỳ lạ với hàng hóa bên trong. Khám phá này dần trở thành một ví dụ độc đáo về khu vực Địa Trung Hải nhiều bí ẩn và cũng là tiền đề để nghiên cứu các dòng chảy thương mại trên biển giai đoạn thế kỷ thứ IV.

Hé lộ bí mật nghìn năm

Trong đợt nghiên cứu mới nhất, để xác định các sản phẩm có trong amphorae, một số amphorae, bao gồm cả những amphorae vẫn còn được niêm phong, đã được khai quật để nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo cổ học và phân tích dư lượng hữu cơ cùng phân tích thạch học. Những chiếc bình hai quai được phục hồi từ vụ đắm tàu có khắc những dòng chữ gọi là tituli picti, cung cấp những thông tin chi tiết quan trọng về nguồn gốc của những món đồ đó, chúng là gì và ai sở hữu chúng. Trong đó, nghiên cứu hình thái học của những chiếc bình gốm hai quai được tìm thấy trong đợt khai quật đầu tiên đã cho phép phân loại 249 mảnh bình gốm thành 3 nhóm hàng hóa chính.

Từ quan điểm hình học, các loại amphorae thuộc loại Almagro 51c chiếm số lượng lớn, nhiều trong số chúng có khắc tên Ausonius et Alunni. Theo nhóm nghiên cứu của chuyên gia Ontiveros, những dòng chữ này cho chúng ta biết rằng người chế tạo ra chiếc amphorae là Ausonius et Alunni. Dòng chữ thứ hai trên loại amphorae này có nội dung là “Liq Flos”, được nhóm nghiên cứu tái định nghĩa là Liquaminis Flos (hoa liquamen), một loại nước mắm cá được đánh giá cao trong thời kỳ La Mã. Vào thời điểm con tàu này đang vận chuyển hàng hóa, đây là một loại nước mắm khác với garum, một loại gia vị lên men cá rất phổ biến trong các bữa ăn của người La Mã. Phân tích cho thấy nước mắm này chủ yếu được làm từ cá cơm (Engraulis encrasicolus), đôi khi được trộn vào một số cá mòi.

Nhóm amphorae thứ hai được xác định là Ses Fontanelles I, được xác định là đựng lại dầu thường được sản xuất ở Baetica (miền Nam Tây Ban Nha). Nhóm amphorae thứ ba là những chiếc bình có đáy phẳng thường được sản xuất vào thế kỷ III và IV, đặc biệt là ở phần phía Đông của Baetica, nơi một số xưởng đã được khai quật và công bố năm 2019. Theo truyền thống, những amphorae này dùng để vận chuyển rượu dựa trên loại hình và nguyên mẫu của chúng, trong đó chiếc amphorae "Gaulish" được sản xuất ở Narbonensis. Tuy nhiên, trong trường hợp này, một số amphorae có chứa cặn rắn bao gồm cả những gì có vẻ như là hạt ô liu, cho thấy rằng có lẽ một số trong số chúng có thể chứa trái cây được bảo quản.

Kết quả của sự kết hợp phân tích thạch học, nghiên cứu về hệ động vật ichthyofauna và phân tích dư lượng hữu cơ cho thấy con tàu có thể đã khởi hành từ vùng Cartagena, nằm ở phía Đông Nam bán đảo Iberia. Họ có thể xác định rằng chiếc thuyền có thể khởi hành mang theo nước mắm (liquaminis flos), dầu và rượu vang (có thể cũng có một số ô liu được bảo quản trong các sản phẩm từ nho), được vận chuyển bằng 3 loại amphorae chính. Việc phân tích gỗ cho thấy, chủ con tàu đã lựa chọn gỗ và cách lắp ráp đặc biệt để đảm bảo mức độ bảo quản của hàng hóa.

Các công ty đóng tàu đã sử dụng gỗ thông cho các bộ phận dọc thân tàu, trong khi các loại gỗ cứng hơn như Olea europaea sẽ được sử dụng để lắp ráp các mảnh nhỏ, mấu nối để đảm bảo con tàu có thể chịu được áp lực lớn. Ngoài ra, nghiên cứu còn tiết lộ rằng chủ yếu là các cành của cây Vitis vinifera, nhưng cũng có những loại cây thân thảo khác được sử dụng làm vật chèn lót bảo vệ hàng hóa trong suốt hành trình.

Dù đã trải qua nhiều thế kỷ nhưng nhiều loại amphorae và hàng hóa của con tàu vẫn còn nguyên vẹn.

Những chiếc amphorae kỳ lạ

Một khám phá quan trọng từ nghiên cứu này là sự công nhận một loại amphora mới, chỉ được tìm thấy trong con tàu này cho đến nay, chủ yếu được sử dụng để vận chuyển dầu thực vật. Loại amphora này, kết hợp với các yếu tố về chất liệu đóng tàu, cách bài trí đồ vật trong tàu, đã lý giải được vì sao các loại hàng hóa trên tàu cơ bản vẫn còn nguyên ven.

Theo chuyên gia Miguel Ángel Cau Ontiveros, việc tìm thấy một xác tàu được bảo quản tốt như vậy từ thời kỳ này là rất bất thường. “Đây là vụ đắm tàu La Mã duy nhất mà chúng tôi biết cho đến nay nằm cách xa khu vực Carthago Spartania và là một trong số ít vụ đắm tàu được phát hiện từ thế kỷ IV ở Địa Trung Hải”. Ông cho rằng khả năng bảo quản đáng kinh ngạc của xác tàu và nhiều vật dụng hữu cơ của nó - vốn thường bị mục nát nhanh chóng - có lẽ là do con tàu ngay lập tức bị cát và các trầm tích khác bao phủ sau khi chìm.

Các nhà nghiên cứu cho biết vụ đắm tàu vào thế kỷ thứ IV đã cung cấp một bức tranh hiếm hoi về hoạt động thương mại ở Địa Trung Hải trong thời kỳ hậu La Mã. Các nghiên cứu trước đây phát hiện ra rằng nhiều bình dầu có con dấu được đóng dấu chữ "Chrismon" hoặc chữ lồng Kitô giáo.

Trong một khám phá quan trọng khác, người ta phát hiện “bậc thang” bằng gỗ nối cột buồm với thân tàu có chứa một đồng xu từ La Mã Siscia (ở Croatia ngày nay), phù hợp với nghi lễ La Mã để ban phước cho một con tàu trước hải trình đầy cam go. Đồng xu được làm dưới thời trị vì của hoàng đế La Mã Constantine Đại đế và ấn định niên đại sớm nhất có thể của con tàu là năm 320 sau Công nguyên. Nghiên cứu về gỗ của các thành phần thân, cành và các loài thực vật thân thảo được phục hồi cho thấy các loài thuộc vùng ôn đới, chủ yếu ở vùng ven biển và vùng đất thấp, phù hợp với phán đoán ban đầu về việc con tàu xuất phát từ khu vực Đông Nam bán đảo Iberia.

Nghiên cứu cũng giúp mở ra triển vọng về việc khai thác hoàn toàn con tàu, phân tích sâu hơn về hoạt động giao thông trên Địa Trung Hải giai đoạn này và phục vụ cho các hoạt động trưng bày trong tương lai, với kỳ vọng vén màn lịch sử 1.700 năm thương mại của thế giới.

An Nhiên