Đường sắt tốc độ cao Bắc-Nam: Chờ thời điểm thích hợp hơn?

Góp ý cho dự án đường sắt tốc độ cao Bắc-Nam tại diễn đàn do Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam tổ chức, PGS.TS Phạm Bích San (Viện Nghiên cứu và Tư vấn về phát triển) đưa ra những nhận xét về cơ sở xã hội của báo cáo nghiên cứu tiền khả thi của dự án này.

Trước hết, xét về tính cấp thiết, thời sự và ý nghĩa khoa học của dự án, theo PGS.TS Phạm Bích San, Việt Nam là một quốc gia đang có tham vọng công nghiệp hóa và hiện đại hóa nhanh trong điều kiện nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN nên việc xây dựng những công trình hoành tráng luôn luôn được đề xuất.

Tuy nhiên tính cấp thiết, thời sự và tính khoa học của dự án này là một điều cần được xem xét thận trọng, tránh vì cảm hứng nhất thời hay những khoản vay quốc tế không thật cần thiết.

Chuyên gia lo ngại nguy cơ kéo dài và đội vốn công trình lên rất nhiều khi các khâu làm việc và quản lý kém hiệu quả do vấn đề lợi ích không được tính tới đủ.

Xét về mục tiêu đầu tư, theo dõi báo cáo nghiên cứu tiền khả thi dự án tốc độ cao Bắc-Nam, vị chuyên gia cho rằng, mục tiêu đầu tư của dự án không rõ ràng vì xây dựng một tuyến đường sắt tốn nhiều tiền như thế phải mang lại những lợi ích cụ thể gì cho sự phát triển Việt Nam chứ không đơn thuần là để nối thông các tuyến vì sự đẹp đẽ của quy hoạch.

"Nên có bổ sung thêm phần mục tiêu chung để có thể thấy được vai trò của đường sắt tốc độ cao trong sự phát triển", PGS.TS Phạm Bích San đề xuất.

Về cơ sở kinh tế của tuyến đường sắt tốc độ cao, vị chuyên gia chỉ ra rằng, trong báo cáo, người sử dụng đường sắt tốc độ cao chưa được xác định cụ thể ngoài những câu chung chung về lợi ích kinh tế: những người nào sẽ đi đường sắt vì công việc, những ai sẽ đi để du lịch và những ai đi như một phương tiện giao thông.

"Như tình hình hiện tại và trong tương lai, mối liên kết về công việc giữa các khu vực dọc tuyến sẽ vẫn còn chưa cao trong một thời gian dài: số lượng người đi làm, như hành khách mà đường sắt Nhật phục vụ hàng ngày, chưa thấy rõ là bao nhiêu.

Một khu vực, ví dụ, có thể cần nhiều lao động trong thời gian sắp tới như Nghi Sơn và Nam Thanh Bắc Nghệ thì hình như trong thiết kế chưa có điểm dừng tại đây. Trong khi các điểm công nghiệp khác dọc tuyến, ví dụ Đồng Văn, Bỉm Sơn…, chưa cho thấy sức hút về lao động ở xa mà vẫn đang ở trong tầm hoạt động rất hiệu quả của xe máy (khoảng 15km trở lại và thời tiết không lạnh như ở các nước vĩ tuyến cao hơn). Việc xây dựng đường sắt không vì mục tiêu tăng cường khả năng làm việc cho con người có lẽ là một sự quá xa xỉ lúc này.

Về du lịch toàn bộ tuyến đường sẽ chạy dọc theo bờ biển nên những người dân địa phương đi du lịch biển sẽ không nhiều vì họ đã có biển. Những người đi du lịch biển thì ngoài nhóm công chức, công nhân cổ trắng thì người lao động trong các nhà máy, công xưởng trong 10 năm tới chưa rõ có bao nhiêu người đủ thu nhập để đi chơi xa (cứ xem thu nhập của họ thì rõ: đóng học phí cho con xong và đi khám bệnh là hết). Trong khi đó những người chọn đường sắt để đi du lịch xem phong cảnh thì họ lại không cần tốc độ quá cao: khoảng 100km/g như đường sắt Trans Siberia là đủ. Còn đi thăm Tam Chúc, Tràng An, Tam Cốc Bích Động thì đi ô tô có lẽ tiện hơn: với giao thông hiện nay thì lên tàu, xuống tàu rồi vẫn phải đi đường bộ.

Về những người ngẫu nhiên đi thì nếu khoảng cách dưới 150 cây số chọn đi tốc độ cao tùy thuộc nhiều vào giá vé và khoảng cách từ ga tới chỗ họ cần đến. Đồng thời nếu đi xa có lẽ họ chọn phương tiện hàng không giá rẻ, cứ xem hành khách chật cứng của VietJet thì rõ", PGS.TS Phạm Bích San phân tích.

Xét về cơ sở xã hội của đường sắt tốc độ cao, ông San chỉ ra một số điểm đề án cần tính tới vì khía cạnh xã hội hình như ít được để ý đến nhất.

Đầu tiên, đó là việc giải phóng mặt bằng, một công việc vốn gây rất nhiều bức xúc hiện nay khi tình trạng đất vô chủ hay chủ tập thể đang đi tới chỗ hết. Với thể chế sở hữu toàn dân đất đai như hiện nay, sự tranh chấp đất đai sẽ ngày càng quyết liệt hơn là điều mà dự án cần cân nhắc tới. Sẽ không lấy được đất khi không có sự động thuận của người dân, nhất là khi người dân nghèo không thấy được lợi ích của họ ở con đường rất hào nhoáng này.

Tiếp đó, với tình trạng tham nhũng đang diễn ra hết sức phức tạp hiện nay và có thể còn tồn tại một thời gian lâu nữa cho đến khi có những sự thay đổi căn bản về chể chế, một đề án lớn như thế này sẽ có nguy cơ đưa đến một tình trạng tham nhũng lớn và có thẻ vượt tầm kiểm soát. Bên cạnh đó là nguy cơ của sự kéo dài và đội vốn công trình lên rất nhiều khi các khâu làm việc và quản lý kém hiệu quả do vấn đề lợi ích không được tính tới đủ.

Bên cạnh đó, đề án này chỉ có ý nghĩa như là một cơ hội để đẩy nhanh sự phát triển của những người làm khoa học, công nghệ và kỹ thuật Việt Nam. Trong điều kiện quản lý khoa học hiện nay (hệ thống hành chính, tài chính đã ngốn gần hết phần chi tiêu cho khoa học), giới khoa học kỹ thuật Việt Nam sẽ không được lợi gì từ đề án này và điều này sẽ thêm phần triệt tiêu sứ mạng thúc đẩy sự phát triển xã hội.

Cuối cùng, sự đầu tư xã hội quá lớn cho một công trình không mang lại những lợi ích ngay cho người dân từ trung lưu trở xuống sẽ đưa đến những hệ lụy xã hội có thể nghiêm trọng:

Sự đóng góp của người dân bị đẩy lên quá cao, nhất là những tầng lớp nghèo, trong khi thu nhập của họ không tăng nhanh như thế. Nhất là khi với sự gia tăng đầu tư nước ngoài như hiện nay thì phần mang về cho người dân Việt càng ngày càng thấp trong khi phần chảy ra nước ngoài càng ngày càng cao.

Sự phân tầng xã hội có nguy cơ trầm trọng hơn do những nhóm thủ lợi được từ đề án này là rất lớn còn đa số người dân thi chưa cao ngay được. Sự bất bình xã hội với một đề án rất tốn kém như thế là chưa thê lường tới được

Từ những phân tích trên, PGS.TS Phạm Bích San đề nghị nên dừng đầu tư cho việc triển khai dự án đường sắt tốc độ cao Bắc-Nam tới một thời điểm thích hợp hơn.

Thành Luân