Đô thị hóa thế kỷ 21 ngoài tầm kiểm soát?

Dự đoán cho thấy các thành phố sẽ phình ra với một tốc độ đáng kinh ngạc. Nhưng liệu đây sẽ là giải pháp an toàn cho chúng ta hay là một thảm họa sinh thái?

* * *

Bản đồ đường phố năm 1960 ở Lagos, Nigeria thấy hình ảnh một thành phố nhỏ ven biển kiểu phương Tây được bao quanh bởi một vài ngôi làng châu Phi bán nông thôn. Những con đường trải nhựa nhanh chóng biến thành đất và cánh đồng trải dài đến cánh rừng. Thành phố chỉ có vài tòa nhà cao hơn 6 tầng và không có nhiều ô tô.

Không ai thấy trước những gì đã xảy ra tiếp theo. Chỉ trong 2 thế hệ, Lagos đã tăng gấp 100 lần, từ dưới 200.000 người lên gần 20 triệu. Ngày nay, là một trong 10 thành phố lớn nhất thế giới, nó trải dài trên gần 1.000 km vuông. Một vài bộ phận dân cư giàu có, nó phần lớn là sự hỗn loạn và nghèo nàn. Hầu hết cư dân sống trong các khu định cư không chính thức hoặc khu ổ chuột. Đại đa số không được sử dụng nước máy hoặc hệ thống vệ sinh. Các con đường trong thành phố nghẹt thở vì giao thông, không khí đầy khói và bãi rác chính của nó rộng 40ha và nhận 10.000 tấn chất thải mỗi ngày.

Nhưng nghiên cứu mới cho thấy những thay đổi của Lagos trong 60 năm qua có thể không là gì với những gì có thể xảy ra trong 60 năm tới. Nếu dân số Nigeria tiếp tục tăng và mọi người di chuyển đến các thành phố với tốc độ như bây giờ, Lagos có thể trở thành Thành phố lớn nhất thế giới, nơi có 85 hoặc 100 triệu người. Vào năm 2100, nó được dự báo sẽ trở thành quê hương của nhiều người hơn cả California hay Anh bây giờ, và diện tích sẽ kéo dài hàng trăm dặm - với các tác động môi trường rất lớn.

Hàng trăm thành phố nhỏ hơn ở khắp châu Á và châu Phi cũng có thể phát triển theo cấp số nhân, theo các nhà nhân khẩu học người Canada Daniel Hoornweg và Kevin Pope tại Viện Công nghệ Đại học Ontario. Họ cho rằng Niamey, thủ đô ít được biết đến của Nigeria - một quốc gia Tây Phi có tỷ lệ sinh cao nhất thế giới - có thể bùng nổ từ một thành phố có ít hơn 1 triệu người ngày nay trở thành thành phố lớn thứ 8 của thế giới với 46 triệu dân , vào năm 2100.

Theo kịch bản cực đoan của các nhà nghiên cứu - nơi các quốc gia không thể kiểm soát tỷ lệ sinh và quá trình đô thị hóa vẫn tiếp diễn - trong vòng 35 năm, hơn 100 thành phố sẽ có dân số lớn hơn 5,5 triệu người. Đến năm 2100, các trung tâm dân số thế giới sẽ chuyển sang châu Á và châu Phi, chỉ có 14 trong số 101 thành phố lớn nhất ở châu Âu hoặc châu Mỹ.

Điều gì xảy ra với những thành phố này trong 30 năm tới sẽ quyết định môi trường toàn cầu và chất lượng cuộc sống của thế giới với dân số dự kiến 11 tỷ người. Tất nhiên, không thể biết chính xác các thành phố sẽ phát triển như thế nào. Nhưng sự thật phũ phàng, theo Liên Hợp Quốc, đó là phần lớn nhân loại còn trẻ, màu mỡ và ngày càng thành thị. Độ tuổi trung bình của Nigeria chỉ là 18, và dưới 20 trên tất cả các quốc gia Châu Phi; tỷ lệ sinh của lục địa 500 triệu phụ nữ là 4,4 ca sinh. Ở những nơi khác, một nửa dân số Ấn Độ ở độ tuổi dưới 25 và tuổi trung bình của người Mỹ Latinh cao tới 29 tuổi.

Dự đoán mới nhất của LHQ dự kiến dân số thế giới sẽ tăng thêm 2,9 tỷ trong 33 năm tới, và có thể thêm 3 tỷ vào cuối thế kỷ. Đến lúc đó, LHQ cho biết, loài người dự kiến sẽ phát triển thành một loài đô thị gần như độc quyền với 80-90% người sống ở các thành phố.

Cho dù những thành phố đó phát triển thành những khu ổ chuột ngổn ngang, hỗn loạn - với không khí ô nhiễm, khí thải không được kiểm soát và dân số nghèo đói bị bỏ đói hay trở nên thực sự bền vững phụ thuộc vào cách họ phản ứng. Nhiều nhà kinh tế cho rằng cần phải tăng dân số để tạo ra sự giàu có và đô thị hóa làm giảm đáng kể tác động môi trường của loài người. Các nhà quan sát khác lo ngại các thành phố đang trở nên khó kiểm soát - quá khó để thích nghi với nhiệt độ và mực nước biển tăng, dễ bị ô nhiễm, thiếu nước và sức khỏe kém.

Nhiều thành phố đã đầu tư vào giao thông sạch và nước, nước thải, năng lượng tái tạo, quy hoạch, phúc lợi và nhà ở tốt cho tất cả mọi người. Những nơi khác phải đối mặt với những vấn đề khó vượt qua. Tất cả các dự đoán dưới đây đều dựa trên tài liệu nghiên cứu của Hoornweg và Pope dự đoán dân số cho một vài thành phố lớn nhất thế giới trong thế kỷ 21.

BANGALORE - ẤN ĐỘ

Dự kiến dân số năm 2100: 21 triệu

“Thành phố này nổi tiếng với cây cối, hồ nước và không khí dễ chịu chỉ 25 năm trước. Bây giờ nó là một thành phố chết, đã hy sinh môi trường của nó cho sự tăng trưởng kinh tế”, Ramachandra - người đứng đầu nhóm nghiên cứu năng lượng và đất ngập nước tại Viện khoa học Ấn Độ cho biết. Ấn Độ, nơi được dự đoán là quốc gia đông dân nhất thế giới với hơn 1,5 tỷ người vào năm 2050, đã chứng kiến dân số đô thị tăng gấp đôi sau 30 năm, lên tới gần 600 triệu người. Các siêu đô thị của nó, như Mumbai và Delhi, dự kiến sẽ không tăng thêm nữa; thay vào đó, các thành phố nhỏ hơn đang nhanh chóng mở rộng. Ramachandra và đồng nghiệp Bharath H Aithal đã ghi nhận các tác động môi trường của sự tăng trưởng đô thị đột phá ở Bangalore. Họ nói rằng nhiệt độ trong thành phố đã tăng 2-2,5C trong ba thập kỷ qua, trong khi mực nước ngầm đã giảm ở những nơi từ độ sâu 28 mét xuống 300 mét; thảm thực vật đã mất 88% và mất 79% ở vùng đất ngập nước, lũ lụt thường xuyên ngay cả khi lượng mưa bình thường.

“Ô nhiễm không khí ở mức độ nguy hiểm, nước bị ô nhiễm, không có chất thải để đi và các hồ nước đã bị giết. Sự điên cuồng của quá trình đô thị hóa không có kế hoạch. Đầm lầy, hồ, không gian xanh đang nhường chỗ cho kính và bê tông. Sự rút lui của môi trường sống tự nhiên có nghĩa là sự suy giảm nhanh chóng của động vật hoang dã”, Prerna Bindra - tác giả của The Vanishing, một phân tích mới về cách đô thị hóa và tăng trưởng kinh tế đã ảnh hưởng đến động vật hoang dã phong phú của Ấn Độ cho biết. Giải pháp có thể nằm trong tay của nhiều nhóm người bản địa và trung lưu mạnh mẽ đã thành lập trong 20 năm qua để yêu cầu phát triển một cách “ít phá hoại” hơn và cố gắng giảm thiểu việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch gây ô nhiễm, thực thi luật bảo tồn và giáo dục chính quyền. Nhưng đó sẽ là một con đường dài để đi.

“Tình hình rất đáng lo ngại. Người dân dần di cư. Bệnh tật tăng. Với tốc độ này, mỗi gia đình sẽ cần một máy lọc máu. Thành phố Bangalore không thể tiếp tục thế này. Nó đang trở thành một thành phố không thể sống được. Đây là thành phố tồi tệ nhất trên thế giới về đô thị hóa không kiểm soát”, Ram Ramachandra nói thêm.

KINSHASA - CỘNG HÒA DÂN CHỦ CONGO

Dự kiến dân số năm 2100: 83 triệu

Pierre Sass chuyển đến Kinshasa vào những năm 1990. Giống như hàng ngàn thanh niên khác anh ta đi tìm việc làm, thuê một căn phòng chật chội từ một người quen ở bên lề của thành phố. 4 năm sau, anh đã mua được mảnh đất của riêng mình. Giờ đây, cách rìa thành phố 5km, ông đã xây dựng được ngôi nhà riêng cho bản thân, vợ và ba đứa con. Anh ta có điện nhưng không có nước hay hệ thống thoát nước.

Kinshasa chỉ có 20.000 người vào năm 1920. Đến năm 1940, nó là nhà của khoảng 450.000 người. Ngày nay, nó có thể có 12 triệu và được dự đoán là thành phố lớn thứ 2 của Châu Phi với 75 triệu người trong vòng 50 năm. “Khi bạn đến đó hôm nay, bạn thấy sự xáo trộn và tắc nghẽn. Vâng, đây sẽ là một trong những thành phố lớn nhất ở châu Phi vào năm 2050, nhưng tôi không nghĩ đó là mô hình cho châu Phi trong tương lai, tôi cũng không nghĩ nó sẽ có dân số 70 triệu người. Không có cách nào để nói những thành phố sẽ như thế nào vào năm 2100. Seoul năm 1980 không bao giờ có thể dự đoán được ngày hôm nay như thế nào. Đó đã từng là thành phố công nghiệp ảm đạm, bẩn thỉu. Châu Phi có một lực lượng lao động trẻ. Những nơi như Kinshasa là một trong những nơi năng động nhất trên thế giới”, ông Somik Lall, chuyên gia kinh tế hàng đầu của Ngân hàng Thế giới cho Châu Phi nói.

Tuy nhiên, ông lo ngại rằng việc tăng trưởng kinh tế sẽ không theo kịp tốc độ tăng dân số, như đã từng xảy ra trong công nghiệp hóa châu Á, châu Âu và Mỹ. Những gì dường như đang xảy ra ở châu Phi là nó chỉ kích hoạt giao dịch không chính thức quy mô nhỏ (trái ngược với thương mại toàn cầu). Những người đến các thành phố như Kinshasa không mang lại lợi ích kinh tế. Cơ sở hạ tầng của các thành phố châu Phi không được đầu tư đủ.

Đến năm 2100, khoảng 40% tất cả con người và gần một nửa số trẻ em trên thế giới sẽ là người châu Phi - đây sẽ là một trong những thay đổi nhân khẩu học nhanh nhất và triệt để nhất trong lịch sử. “Nó chắc chắn là một quá trình chuyển đổi lộn xộn. Nhưng tôi không lo lắng về bụi bẩn và bụi bẩn quá nhiều. Điều đó đến sau. Chúng tôi kết hợp muốn một thành phố trở nên hiệu quả và xinh đẹp; Tôi muốn đảm bảo mọi người có được một công việc tốt”, Lall nói.

QUÝ DƯƠNG - TRUNG QUỐC

Dự kiến dân số năm 2050: 7 triệu

Quy mô và tốc độ dịch chuyển của Trung Quốc đến các thành phố là đáng kinh ngạc - đây có thể coi cuộc di cư nhanh nhất và lớn nhất của một dân tộc trong lịch sử. Chỉ trong 30 năm, gần 500 triệu người đã chuyển từ khu vực nông thôn vào các thành phố chính của Trung Quốc, và một quốc gia chủ yếu là nông thôn đã trở thành gần 60% thành thị. Đến năm 2025, hơn 1 tỷ người Trung Quốc - cứ hai trong ba người sẽ sống ở các thành phố.

Quý Dương là một mô hình quy hoạch đô thị trung tâm theo quan điểm của người dân. Nó có một vài khu ổ chuột và ít ngổn ngang, và sự tăng trưởng của nó đã được dự đoán trước. Nhưng sự đô thị hóa đã là một thảm họa sinh thái. Trong những ngày đầu, ô nhiễm biến dòng sông Nanming trở nên đen và hôi thối. Ô nhiễm không khí không được kiểm soát, trong khi lượng khí thải carbon dioxide tăng vọt bởi ngành công nghiệp đốt than, rừng bị chặt phá và đất bị ô nhiễm trên quy mô lớn. Và sự đô thi hóa của Trung Quốc đã vượt ra khỏi biên giới của nó, tàn phá các khu vực rộng lớn của châu Phi và châu Mỹ Latinh - nơi nó chuyển sang nguyên liệu thô cho cuộc cách mạng công nghiệp.

Ngày nay, Quý Dương vẫn đang phát triển với tốc độ chóng mặt, nhưng các nhà chức trách đang cố gắng khắc phục một số sai lầm - mặc dù phải mất nhiều thế hệ để làm như vậy. Thành phố đã chi 150 triệu đô la để làm sạch dòng sông Nanming và đã hạn chế doanh số bán xe mới và đặt hạn ngạch số xe điện để giảm ô nhiễm không khí.

“Đô thị hóa nhanh chóng được khuyến khích. Đó là cách Trung Quốc phát triển kinh tế. Trung Quốc đã sử dụng các thành phố để tạo ra tăng trưởng và đất đai để tạo ra đầu tư. Nó phải đưa mọi người đến các thành phố; nó đã thử nghiệm chuyển đổi đất thành đô thị. Các thành phố của rất quan trọng đối với sự tăng trưởng của Trung Quốc. Không ai chú ý đến môi trường cho đến khi họ phải đối mặt với các vấn đề”, ông Gordon McGranahan thuộc Viện nghiên cứu phát triển ở Anh, người chuyên về đô thị hóa toàn cầu cho hay.

THÀNH PHỐ MEXICO

Dự kiến dân số năm 2050: 25 triệu

Priscilla Connolly đã sống ở Mexico City từ những năm 1970. Vào thời điểm đó, bà đã thấy nó có kích thước gấp ba các nơi khác. Đây được xếp hạng vào một trong năm thành phố lớn nhất thế giới.

“Không ai ngờ rằng Thành phố Mexico sẽ phát triển đến vậy. Nhưng trong nhiều năm, người ta đã nghĩ rằng càng nhiều người sống ở đó thì càng tốt. Đã từng có một chính sách ủng hộ dân số. Bây giờ thành phố đã ngừng phát triển và các thành phố cỡ trung bình đang phát triển nhanh nhất”, Connolly - giáo sư xã hội học đô thị tại Đại học Autidadoma Metropolitana nói. Thành phố vẫn còn quá đông đúc, ô nhiễm ồ ạt và chủ yếu là nghèo, không có nhiều không gian để xây dựng 50.000 ngôi nhà mới mỗi năm mà nó cần. Nhưng nó cho thấy sự thay đổi nhanh chóng có thể được kiểm soát, và đô thị hóa có lợi ích của nó.

Connolly nói rằng các thành phố đang phát triển nhanh ở Châu Phi và Châu Á có thể học hỏi từ những sai lầm của Mexico City. “Kế hoạch và suy nghĩ đã hướng đến ý tưởng rằng xe hơi có thể lưu thông. Chỉ 30% dân ở thành phố Mexico có một chiếc xe hơi, nhưng thành phố được thiết kế cho những chiếc xe. Cuộc cách mạng vệ sinh thế kỷ 19 phải được xem xét lại. Các tác động môi trường của quá trình đô thị hóa tồi tệ hơn nhiều so với các thành phố bên ngoài”.

Các khu định cư không chính thức bao quanh Mexico City trong những năm 1970 hiện đang được nâng cấp. Tuy nhiên, các vấn đề môi trường vẫn không được đánh giá cao trong chương trình nghị sự, và thành phố có một cuộc khủng hoảng về nước.

“Nước sạch chính là vấn đề ở nơi này. Liệu sẽ có đủ nước? Có lẽ là không. Người dân sẽ phải giảm mức độ tiêu thụ. Vấn đề nầy sẽ cần có các chính sách tích cực hơn nữa”, Connally nói thêm.

Thiết kế: Thúy Hà

Phương Ly