80 năm Độc lập: Bước ngoặt Đổi mới

Ông Võ Đại Lược, thành viên nhóm nghiên cứu của Tổng Bí thư Trường Chinh kể, đầu thập niên 80 của thế kỷ XX, kinh tế - xã hội gặp rất nhiều khó khăn. Nhiều nhu cầu thiết yếu của cuộc sống người dân về ăn, mặc, ở không được giải quyết đầy đủ. Lòng tin của quần chúng đối với sự lãnh đạo của Đảng bị giảm sút.

Tháng 7/1986, sau khi Tổng Bí thư Lê Duẩn từ trần, Chủ tịch nước Trường Chinh được bầu làm Tổng Bí thư. Theo ông Lược, lúc đó, các cơ quan đã soạn thảo Dự thảo văn kiện để trình ra Đại hội VI theo quan điểm cũ, tức là nặng về tính kế hoạch, chỉ có chút ít tính thị trường. Khi xem xét Dự thảo Báo cáo chính trị trình Đại hội VI, Tổng Bí thư Trường Chinh và nhóm nghiên cứu nhận thấy dự thảo còn xa mới thể hiện được các quan điểm đổi mới, nhất là đổi mới tư duy kinh tế.

Để chuẩn bị cho Đại hội VI, Tổng Bí thư Trường Chinh đã đi thực tế tại nhiều địa phương phía Nam để nắm bắt tình hình và lắng nghe các đề xuất. Ảnh tư liệu .

Trong khi đó, để vượt qua khó khăn, khủng hoảng, giúp dân có “cái ăn, cái mặc”, nhiều nơi tìm hướng đi mới bằng các cuộc “xé rào”. Ông Phạm Hồng Thưởng - Chủ nhiệm HTX “khoán chui” Đoàn Xá (nay là xã Kiến Hải - TP Hải Phòng) - từng kể với Tiền Phong, trước năm 1978, HTX Đoàn Xá có gần 1.000 mẫu ruộng nhưng năng suất rất thấp, chỉ mấy chục kg/sào.

Sau nhiều đêm trăn trở, ông quyết định trao đổi và được Ban Thường vụ Đảng ủy xã họp bàn, thống nhất ra Nghị quyết khoán ruộng cho dân cày, còn gọi là “khoán chui”. Cả Ban Thường vụ Đảng ủy xã bàn rồi nhất trí, sẵn sàng nhận kỷ luật nếu chuyện bị lộ.

Năm 1978, HTX Đoàn Xá chỉ giao thí điểm 20% diện tích cho các hộ trồng lúa, cuối vụ năm đó bà con bội thu. Hợp tác xã chỉ thu 70kg/sào theo quy định, trong số này 30% nộp về quỹ HTX, 30% nộp thuế, còn lại tính công cho người sản xuất, còn sản lượng vượt chỉ tiêu dân được hưởng.

“Khi thực hiện khoán chui, từ người già đến trẻ nhỏ đều vui vẻ ra đồng. Ngay vụ đầu tiên, năng suất vượt trội, có hộ đạt 150kg/sào, gia đình được hưởng tới gần 1 tạ thóc nên bà con no cái bụng, rất phấn khởi. Ngược lại, ruộng của HTX năng suất vẫn lẹt đẹt, 30-50kg/sào, không đủ chỉ tiêu. Sau đó, xã Đoàn Xá quyết định giao liên tiếp vụ sau lên 30%, rồi 50% ruộng cho dân”, ông Phạm Hồng Thưởng nhớ lại. Từ Đoàn Xá, “khoán chui” đã nhanh chóng lan rộng ra các xã, các huyện rồi cả Hải Phòng và được nhiều địa phương biết đến.

Không chỉ Hải Phòng, "đêm trước đổi mới", rất nhiều các đơn vị, địa phương trong cả nước cũng đã thực hiện các cuộc “xé rào”. Tiêu biểu là những trường hợp: khoán ở Xí nghiệp Đánh cá Côn Đảo, Vũng Tàu; khoán ở Công ty Xe khách miền Đông Nam Bộ; thu mua lương thực ở Công ty Kinh doanh Lương thực Thành phố Hồ Chí Minh; phá giá thu mua lúa ở An Giang; áp dụng cơ chế giá thị trường ở Long An...

Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đến thăm nông dân Hợp tác xã Tùng Phong, xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Nghệ Tĩnh.

Thực hiện khoán sản phẩm, tích cực thâm canh, HTX Hải Thanh, huyện Hải Hậu (Hà Nam Ninh) đạt năng suất lúa mùa 2 tấn/ha, đưa năng suất 2 vụ lên 11 tấn, vượt sản lượng khoán 1320 tấn thóc.

Đảng đã xác định “nông nghiệp là mặt trận hàng đầu“, Đại hội VI đã cụ thể hóa việc thực hiện chủ trương đó nên rất chú trọng nghiên cứu chính sách quản lý nông nghiệp. Vì vậy, tư duy mới về quản lý nông nghiệp đã có không gian để phát triển. Hình ảnh tập đoàn 3 xã Thới Tam Thôn, huyện Hóc Môn thu hoạch lúa cao sản.

Thành công của các cuộc “xé rào” đã cung cấp thực tiễn sinh động, làm thay đổi tư duy của các nhà lãnh đạo. Cuối tháng 8/1986, Tổng Bí thư Trường Chinh chủ trì cuộc họp quan trọng của Bộ Chính trị bàn về các quan điểm kinh tế. Tại đây, các nhà lãnh đạo đi đến thống nhất trong cải tạo xã hội chủ nghĩa phải xác định cơ cấu kinh tế nhiều thành phần là một đặc trưng của thời kỳ quá độ, cho phép kinh tế tư nhân phát triển. Bên cạnh đó, khi lấy kế hoạch là trung tâm, phải đồng thời sử dụng đúng đắn các quan hệ hàng hóa tiền tệ. Với kết luận này, toàn bộ đường lối kinh tế của Việt Nam đã thay đổi. Trong đó, đổi mới lớn nhất được xác định là xóa bỏ cơ chế kế hoạch tập trung bao cấp, chuyển sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần.

Ngày 15/12/1986, 1.129 đại biểu thay mặt cho gần 1,9 triệu đảng viên trong cả nước có mặt tại Hội trường Ba Đình trong phiên khai mạc Đại hội VI. Trong diễn văn khai mạc Đại hội, Ủy viên Bộ Chính trị Nguyễn Văn Linh đã nhấn mạnh yêu cầu phải tạo cho được sự chuyển biến tình hình, nhất là làm cho kinh tế và xã hội ổn định, lành mạnh và tiến lên. “Đại hội lần thứ VI này phải đánh dấu sự đổi mới của Đảng ta về tư duy, phong cách, tổ chức và cán bộ. Đó là đòi hỏi bức thiết của đất nước”, ông nói.

Tổng Bí thư Trường Chinh đọc Báo cáo Chính trị nhấn mạnh đến tinh thần “nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật”. Báo cáo chính trị thẳng thắn đánh giá, suốt 5 năm qua, lĩnh vực phân phối, lưu thông luôn luôn căng thẳng và rối ren. Các cơ quan lãnh đạo của Đảng và Nhà nước đã dành nhiều thời giờ vào công việc này, nhưng các giải pháp đưa ra chưa thật sự có hiệu quả. Việc giải quyết vấn đề giá, lương, tiền đã phạm sai lầm. Thiếu biện pháp đồng bộ, có hiệu quả để Nhà nước nắm được hàng và tiền. Các giải pháp cụ thể về định mức giá và quản lý giá, về định mức lương và quản lý quỹ lương, về đổi tiền và bước đi trong việc điều chỉnh giá, lương, tiền được tiến hành thiếu chuẩn bị chu đáo, không phù hợp với tình hình thực tế.

Tổng Bí thư Trường Chinh đọc Báo cáo Chính trị nêu yêu cầu "nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật”

Trong khi đó, cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp về căn bản chưa bị xóa bỏ. Cơ chế mới chưa được thiết lập đồng bộ. Nhiều chính sách, thể chế đã lỗi thời chưa được thay đổi, một số thể chế quản lý mới còn chắp vá, không ăn khớp, thậm chí trái ngược nhau. Tình trạng tập trung quan liêu còn nặng, đồng thời những hiện tượng vô tổ chức, vô kỷ luật cũng khá phổ biến.

Báo cáo chính trị cũng nêu rõ, một số ngành và nhiều địa phương, cơ sở đã tiến hành những cuộc thử nghiệm, tìm tòi về cách làm ăn mới nhằm khai thác khả năng tiềm tàng của nền kinh tế để phát triển sản xuất, cải tiến lưu thông, phân phối, đáp ứng nhu cầu đời sống nhân dân.

Quang cảnh Đại hội VI.

Từ đây, Tổng Bí thư Trường Chinh nhấn mạnh phải nghiên cứu những kinh nghiệm sáng tạo của các cơ sở và địa phương, lắng nghe ý kiến của quần chúng, của các chuyên gia và cán bộ khoa học. Các chủ trương quan trọng đều phải được bàn bạc và quyết định tập thể. Người lãnh đạo phải bình tĩnh lắng nghe những ý kiến trái với ý kiến của mình. Ý kiến khác nhau phải được nói hết, nói thẳng, và trải qua thảo luận dân chủ mà đi đến chân lý.

Ủy viên Bộ Chính trị Võ Văn Kiệt đọc Báo cáo về phương hướng, mục tiêu chủ yếu phát triển kinh tế - xã hội trong 5 năm (1986-1990) cũng nhấn mạnh: “Qua thử nghiệm, tìm tòi, ở một số ngành, địa phương và cơ sở đã nảy nở những mô hình sản xuất, kinh doanh có hiệu quả, khai thác các khả năng để phát triển sản xuất, khắc phục khó khăn trong đời sống. Những mô hình đó được tổng kết sẽ góp phần xác định nội dung cụ thể của phương thức làm ăn mới”.

Ủy viên Bộ Chính trị Nguyễn Văn Linh được bầu làm Tổng Bí thư.

Qua thảo luận, với tinh thần đổi mới, Đại hội thống nhất thông qua Nghị quyết, trong đó nhấn mạnh đến việc đổi mới cơ chế quản lý kinh tế nhằm tạo ra động lực thúc đẩy các đơn vị kinh tế và quần chúng lao động hăng hái phát triển sản xuất, nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế. Kiên quyết xóa bỏ cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp. Đồng thời để tăng nhanh khối lượng hàng hóa lưu thông, phải mở rộng giao lưu hàng hóa, bãi bỏ các biện pháp cấm đoán, chia cắt thị trường theo địa giới hành chính.

Trong Diễn văn bế mạc Hội nghị, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh nhấn mạnh: Đại hội hoàn toàn nhất trí với những quan điểm, chủ trương đề ra trong Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương và các văn kiện khác của Trung ương trình ra Đại hội, đã nhất trí thông qua nghị quyết hết sức quan trọng về những quyết sách lớn nhằm làm chuyển biến tình hình, đưa đất nước vượt qua khó khăn, thử thách, vững bước tiến lên. Đảng ta có sự đổi mới mạnh mẽ trong công tác lãnh đạo. Sự nhất trí hoàn toàn về những quyết định đúng đắn tại Đại hội cho phép chúng ta vui mừng khẳng định rằng Đại hội đã đáp ứng lòng mong đợi của toàn Đảng và toàn dân.

Tinh thần Đổi mới không chỉ dừng lại trong nghị quyết của Đại hội VI, mà thực sự đi vào đời sống bằng những chính sách táo bạo, quyết liệt và thiết thực. Một trong những chuyển biến rõ nét nhất là ở lĩnh vực nông nghiệp, nơi những hợp tác xã “khoán chui” năm nào giờ đã trở thành mô hình chuẩn, được nhân rộng toàn quốc theo Chỉ thị 100 và sau này là Nghị quyết 10.

Theo ông Nguyễn Sỹ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, trước khi có Khoán 10, vẫn là cánh đồng đó, thửa ruộng đó, con người đó, song nông dân năm nào cũng đói. Nhưng chỉ cần đột phá bằng cơ chế Khoán 10 thì sau vài năm, nước ta đã lọt vào tốp đầu về xuất khẩu gạo. Điều đó cho thấy, đổi mới, đột phá về cơ chế có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự phát triển của đất nước.

Từ chỗ thiếu đói triền miên, Việt Nam nhanh chóng trở thành nước xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới. Nông dân no bụng, hàng triệu hộ gia đình có của ăn của để, hàng hóa dồi dào, kinh tế tiểu thương hồi sinh. Tất cả đều bắt nguồn từ bước ngoặt 1986.

Tổng Bí thư Tô Lâm

Một trong những đổi mới khác là xóa bỏ cơ chế “ngăn sông cấm chợ”. Theo ông Võ Đại Lược (nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế thế giới, người từng tư vấn cho Tổng Bí thư Trường Chinh) trước đổi mới, hàng hóa muốn vận chuyển từ tỉnh này sang tỉnh khác phải xin giấy phép, giấy kiểm dịch, thậm chí cả giấy giới thiệu và “kế hoạch hóa”. Ngay sau Đại hội VI, Chính phủ đã từng bước tháo dỡ những rào cản phi lý ấy. Các quyết định hành chính về kiểm soát vận chuyển bị bãi bỏ.

Người dân xếp hàng dài tại các cửa hàng mậu dịch, bách hóa trước năm 1986.

Ông Lược kể, trước đây, mỗi năm Chính phủ bỏ ra vài trăm tỷ đồng để mua gạo của nông dân với giá cao, sau đó bán lại cho các tỉnh, thành phố, bán lại cho công nhân viên chức với giá thấp. Đây cũng là nguyên nhân khiến lạm phát tăng. Vì thế, ông đã đề xuất với Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười cho dân được tự do buôn bán.

Đại hội VI cũng là dấu mốc để các thành phần kinh tế ngoài quốc doanh bắt đầu được thừa nhận. Doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, kinh tế hộ gia đình... từng bước được pháp lý hóa, tạo nên sự đa dạng cho nền kinh tế thị trường. Từ đường lối đổi mới của Đại hội VI, Việt Nam không chỉ thoát khỏi khủng hoảng, mà còn mở ra một giai đoạn phát triển mạnh mẽ và hội nhập sâu rộng vào dòng chảy của thời đại.

TPO