Xây dựng chương trình hành động quốc gia về phát triển dựa trên quyền con người ở Việt Nam hiện nay

Theo đó, mục tiêu và phương hướng xây dựng Chương trình hành động quốc gia về phát triển dựa trên quyền con người ở Việt Nam tiếp tục được đẩy mạnh trong thời gian tới.

Thực hành quyền con người thông qua chương trình (hay kế hoạch) hành động quốc gia về phát triển dựa trên quyền con người và các chương trình phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa theo cách tiếp cận dựa trên quyền con người

Mục tiêu của chương trình (kế hoạch) hành động quốc gia về phát triển dựa trên quyền con người là nhằm xác định rõ các nội dung, nhiệm vụ chủ yếu để các bộ, ngành, địa phương xây dựng chương trình, kế hoạch hành động, tổ chức triển khai, kiểm tra, giám sát, đánh giá việc thực hiện chương trình này. Đồng thời, tạo sự chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, hành động của các cấp ủy đảng, chính quyền các cấp, của cả hệ thống chính trị và nhân dân trong việc phát triển kinh tế - xã hội dựa trên quyền con người.

Chương trình cần có những giải pháp cụ thể để đạt được mục tiêu lồng ghép nội dung bảo đảm quyền con người trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội, như: tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của chính quyền các cấp; đổi mới nội dung tuyên truyền, vận động về công tác phát triển dựa trên quyền con người; xây dựng tiêu chí, nhiệm vụ lồng ghép nội dung quyền con người trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội; hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật về phát triển kinh tế - xã hội dựa trên quyền con người; phát triển mạng lưới và nâng cao chất lượng dịch vụ bảo đảm quyền con người trong phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an sinh xã hội; kiện toàn tổ chức bộ máy, nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ kế hoạch - đầu tư, lao động - xã hội,... trong xây dựng, tổ chức triển khai, thực hiện chương trình phát triển dựa trên quyền con người; tăng cường hợp tác quốc tế về phát triển dựa trên quyền con người.

Mục tiêu cao nhất của giáo dục và bảo đảm quyền con người không phải là người học hay người dân và cán bộ, công chức, viên chức nắm bắt được tri thức về quyền con người hay tích cực, chủ động thụ hưởng quyền con người, mà quan trọng là biết vận dụng, thực hành thuần thục tri thức này trong thực tế cuộc sống, trước tiên trong việc thực hiện nghĩa vụ bảo đảm quyền con người của Nhà nước và của các doanh nghiệp, tổ chức xã hội. Muốn vậy, cần lồng ghép tri thức về quyền con người trong các chương trình giáo dục, nhất là trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội của các bộ, ngành, địa phương theo “cách tiếp cận dựa trên quyền con người”(HRBA).

“Cách tiếp cận dựa trên quyền con người” là cách tiếp cận dựa vào các tiêu chuẩn về quyền con người để xác định kết quả và lấy các nguyên tắc về quyền con người là điều kiện, khuôn khổ cho quá trình đạt được mục tiêu hay kết quả phát triển kinh tế - xã hội, nhất là duy trì kết quả đó một cách bền vững. Vận dụng cách tiếp cận này vào các chương trình phát triển kinh tế - xã hội, cần bảo đảm thực hiện:

- Các chủ thể quyền - người dân trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội có quyền đòi hỏi được đáp ứng các quyền của họ;

- Các chủ thể quyền có quyền tham gia một cách rộng rãi vào quá trình tổ chức xây dựng, triển khai, thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội theo nguyên tắc bình đẳng, không phân biệt đối xử;

- Nhà nước và các chủ thể có nghĩa vụ bảo đảm quyền của các chủ thể quyền trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội, có trách nhiệm phải bảo đảm (công nhận, tôn trọng, bảo vệ, thực hiện và thúc đẩy) quyền của các chủ thể quyền một cách công khai, minh bạch theo nguyên tắc bình đẳng, không phân biệt đối xử;

- Mọi sự xao nhãng hoặc vi phạm các quyền của các chủ thể quyền trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội đều gắn với những trách nhiệm như: giải trình, bị phê phán hoặc những chế tài khác theo quy định của Hiến pháp và pháp luật;

- Phương pháp tiếp cận này coi trọng phương châm “của cho không bằng cách cho”, tức là coi trọng phương diện xây dựng, triển khai, thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội để bảo đảm cho người dân - các chủ thể quyền, chủ động, tích cực tham gia có hiệu quả các chương trình này, chứ không chỉ là người thụ động hưởng lợi từ các chương trình đó, nhằm duy trì kết quả đạt được của các chương trình phát triển kinh tế - xã hội một cách bền vững, đồng thời thông qua đó, người dân tiếp thu, vận dụng, thực hành tri thức quyền con người một cách bền vững trong thực tế cuộc sống.

Các chỉ báo của cách tiếp cận dựa trên quyền con người trong tổ chức xây dựng, triển khai, thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội: Thứ nhất, xuất phát từ quan điểm công nhận, tôn trọng, bảo vệ, thực hiện và thúc đẩy quyền con người trong phát triển kinh tế - xã hội nói riêng và trong đời sống xã hội nói chung; thứ hai, xác định rõ chủ thể quyền và chủ thể có nghĩa vụ bảo đảm quyền trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội; thứ ba, coi trọng quyền được tham gia vào quá trình tổ chức xây dựng, triển khai, thực hiện các chương trình phát triển kinh tế - xã hội, nhất là người dân thuộc các nhóm yếu thế, theo nguyên tắc bình đẳng, không phân biệt đối xử; thứ tư, bảo đảm tính minh bạch, tức là bảo đảm nghĩa vụ giải trình và trách nhiệm pháp lý, đạo đức trong các chương trình phát triển kinh tế - xã hội. Trên cơ sở cách tiếp cận dựa trên quyền con người, các chương trình phát triển kinh tế - xã hội sẽ được tổ chức triển khai, thực hiện và đạt mục tiêu bền vững.

Đẩy mạnh giáo dục quyền con người trong và ngoài nhà trường nhằm hình thành văn hóa nhân quyền

Mục tiêu đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong và ngoài nhà trường là: Hoạt động tuyên truyền, phổ biến, giáo dục quyền con người có ý thức, có mục đích, có kế hoạch cụ thể của các chủ thể giáo dục trong quá trình tác động đến đối tượng giáo dục, để hình thành ở họ tri thức về quyền con người nhằm biết tự bảo vệ quyền của mình và tôn trọng quyền của người khác, ý thức được trách nhiệm, nghĩa vụ của công dân đối với Nhà nước và xã hội, cũng như góp phần cơ bản vào quá trình phát triển toàn diện con người Việt Nam và xây dựng văn hóa nhân quyền ở nước ta, phù hợp với quy định của pháp luật nhân quyền quốc gia, quốc tế trong mỗi giai đoạn và với xu hướng tiến bộ chung về quyền con người trong nước và trên thế giới. Cụ thể:

Bảo đảm tính khác biệt tương đối của giáo dục trong và ngoài nhà trường.

Giáo dục quyền con người trong nhà trường: Đối tượng giáo dục là học sinh, sinh viên, học viên theo học tập trung các chương trình giáo dục chính quy, hệ thống và liên tục của một cấp học, một chuyên ngành hay một nghề nhất định. Chủ thể giáo dục là các nhà trường. Nội dung giáo dục có tính hệ thống, nền tảng hoặc cơ bản về quyền con người.

Giáo dục quyền con người ngoài nhà trường (các tổ chức chính trị, xã hội và trên các phương tiện truyền thông): Đối tượng giáo dục là cán bộ, công chức, viên chức, người lao động trong khu vực nhà nước, doanh nghiệp và trong xã hội, nhằm bồi dưỡng và nâng cao kiến thức nhân quyền với chương trình giáo dục ngắn hạn, bổ túc, không chính quy (tại chức) và không được thực hiện liên tục. Chủ thể giáo dục là sự kết hợp giữa cơ quan, tổ chức với cộng tác viên là các giáo viên, báo cáo viên thuộc các trường khác nhau, thường theo một chương trình, dự án nhất định. Tức là ngoài chủ thể chính còn có sự tham gia của nhiều chủ thể trong và ngoài nước theo hình thức liên kết hoặc hỗ trợ tài chính. Nội dung giáo dục tập trung vào một nội dung hay một khía cạnh nhất định của quyền con người; hoặc hướng vào nhiều vấn đề quyền con người; gắn liền với thực tế và mang tính “ứng dụng” hơn.

Bảo đảm tính tương tác giữa giáo dục quyền con người trong nhà trường với ngoài nhà trường.

Đưa nội dung nhân quyền vào chương trình giáo dục của hệ thống giáo dục quốc dân, trong đó có chương trình giáo dục của các tổ chức chính trị, xã hội và trên các phương tiện truyền thông để kiến thức nhân quyền từng bước thấm sâu vào tư tưởng, lối sống của mỗi người, nhằm bảo đảm cho Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa được xây dựng, hoàn thiện trong thực tế, góp phần hình thành văn hóa nhân quyền ở nước ta.

Công tác giáo dục quyền con người trong các nhà trường là cách thức giáo dục quyền con người nền tảng, còn công tác giáo dục quyền con người ngoài nhà trường đóng vai trò xã hội hóa giáo dục quyền con người trong xã hội. Nội dung giáo dục quyền con người có thể được thực hiện: Một là, theo kiểu đan xen, lồng ghép với các môn giáo dục, đào tạo khác; hai là, thành lập một bộ môn độc lập trong chương trình giáo dục của các nhà trường; ba là, theo kiểu đan xen, lồng ghép với các chương trình giáo dục khác hay với các chương tình phát triển kinh tế, xã hội (giảm nghèo bền vững, bảo vệ môi trường, phát triển vùng dân tộc thiểu số,...).

Trong sự tương tác này, chương trình giáo dục trong và ngoài nhà trường đều nhằm xây dựng xã hội học tập, tạo cơ hội bình đẳng để ai cũng được học, học suốt đời. Cả hai hình thức giáo dục đều trên cơ sở cách tiếp cận dựa trên quyền con người, trong đó, coi trọng quá trình thực hành quyền con người nhằm đạt được cả mục tiêu dạy và mục tiêu học đã đề ra. Thông qua sự tương tác trong quá trình giảng dạy và học tập, kiến thức do người học tiếp thu được vận dụng vào cuộc sống. Cả hai hình thức giáo dục đều cung cấp kiến thức và coi trọng nhân phẩm, giá trị là người và làm người của con người; góp phần xây dựng thái độ tôn trọng giá trị cao quý của quyền con người trong các thành viên của xã hội, nhất là đối với cán bộ, công chức, viên chức trong cơ quan Đảng, Nhà nước; xây dựng ý thức tự vệ, tự đấu tranh bảo vệ quyền con người của mỗi thành viên xã hội, cũng như đấu tranh bảo vệ quyền con người của người khác khi những quyền đó bị xâm hại.

Tính tương tác giữa giáo dục quyền con người trong và ngoài nhà trường giúp bổ sung và giúp phát hiện, khắc phục hạn chế của mỗi loại hình giáo dục để cùng xây dựng xã hội học tập ở nước ta. Tính tương tác giữa giáo dục trong và ngoài nhà trường của hệ thống giáo dục quốc dân được bảo đảm theo những định hướng sau:

- Thực hiện giáo dục quyền con người (gồm cả quyền công dân) như một lĩnh vực giáo dục có tính độc lập, đồng thời như một chương trình phát triển.

- Giáo dục quyền con người gắn với giáo dục quyền công dân.

- Bảo đảm tính tư tưởng, khoa học và thực tiễn nhằm giáo dục đầy đủ nội dung các quyền con người cho các tầng lớp nhân dân.

- Bảo đảm tính hệ thống, đồng bộ, liên thông trong việc đưa nội dung quyền con người phù hợp với từng loại hình và trình độ giáo dục - đào tạo, chương trình phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa theo phương pháp giáo dục dựa trên quyền của người học.

- Bảo đảm tính cập nhật và phù hợp với xu hướng tiến bộ của thế giới về quyền con người.

Tham gia có hiệu quả chương trình giáo dục quyền con người của Liên hợp quốc và đẩy mạnh hợp tác quốc tế trong giáo dục và bảo đảm quyền con người

Để tiếp tục thực hiện giai đoạn 3 (2015 - 2019) thuộc “Chương trình giáo dục quyền con người”, Liên hợp quốc sẽ thực hiện thường xuyên các hoạt động giáo dục nhân quyền trên phạm vi toàn cầu. Liên hợp quốc cũng đã đưa ra khuyến nghị với tất cả các quốc gia thành viên về đẩy mạnh giáo dục quyền con người, khi đánh giá sơ bộ kết quả thực hiện “Thập kỷ Giáo dục quyền con người” (1995 - 2005) và thực hiện giai đoạn 1, 2 của “Chương trình giáo dục quyền con người”. Đặc biệt trong nhiệm kỳ là thành viên Hội đồng nhân quyền Liên hợp quốc (2014 - 2016), Việt Nam đã chủ động, tích cực phối hợp các cơ quan chuyên môn Liên hợp quốc, đề xuất sáng kiến cho việc thúc đẩy bảo đảm nhân quyền nói chung, giáo dục quyền con người nói riêng vì sự nghiệp hòa bình, hữu nghị giữa các quốc gia trên thế giới.

Việt Nam chủ động, tích cực tham gia các hoạt động giáo dục quyền con người của Liên hợp quốc và của các tổ chức quốc tế khác. Sự tham gia này trên cơ sở giữ vững quyền độc lập, tự chủ của Việt Nam, để trao đổi, học hỏi kinh nghiệm, phương pháp; và để thông qua sự hỗ trợ của Liên hợp quốc, đào tạo đội ngũ cốt cán về giáo dục quyền con người và giành được hỗ trợ về nguồn lực cần thiết (chuyên gia, tài chính) cho việc đẩy mạnh các hoạt động giáo dục quyền con người ở Việt Nam.

Thông qua việc tham gia chủ động, tích cực các hoạt động giáo dục quyền con người của Liên hợp quốc và của các tổ chức quốc tế khác, Việt Nam không chỉ nhận sự trợ giúp (kinh phí, nội dung kiến thức, phương pháp giáo dục), mà còn chủ động cập nhật hóa và chuyển hóa các nội dung kiến thức, phương pháp giáo dục quyền con người của Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế khác phù hợp với yêu cầu của nền giáo dục trong nước, và để Liên hợp quốc hiểu được thành tựu của Việt Nam trong giáo dục nhân quyền và bảo đảm quyền con người nói chung. Thông qua đó, Việt Nam thể hiện thái độ cởi mở, không né tránh và đa dạng hóa các hình thức, phương pháp đối thoại; từ đó có thể chuyển từ tham dự sang tham gia, từ tham gia sang đóng góp và trực tiếp định hình “luật chơi” về vấn đề quyền con người vốn được xem là nhạy cảm trong quan hệ quốc tế. Đồng thời, cũng cần phải cảnh giác với các âm mưu lợi dụng bộ máy nhân quyền của Liên hợp quốc và của các chính phủ thù địch, của các tổ chức thù địch với chủ nghĩa xã hội trong và ngoài nước nhằm đưa nội dung nhân quyền chệch hướng với định hướng chiến lược giáo dục và bảo đảm quyền con người trong quá trình phát triển của Việt Nam./.

PGS,TS Nguyễn Thanh Tuấn