WTO sẽ giải quyết tranh chấp thương mại Nhật - Hàn như thế nào?

Theo đó, quyết định của Nhật Bản đưa Hàn Quốc ra khỏi danh sách ưu đãi này từ ngày 28 tháng 8 được đưa ra sau khi Mỹ thực hiện các động thái thường xuyên trong những năm gần đây để hạn chế thương mại trên cơ sở an ninh quốc gia. Giữa lúc cuộc chiến thương mại đang leo thang giữa Mỹ và Trung Quốc, chính quyền của Tổng thống Donald Trump đã áp đặt lệnh cấm vận thương mại hiệu quả đối với Huawei và tuyên bố rằng tập đoàn công nghệ Trung Quốc mang lại mối đe dọa an ninh quốc gia.

Vậy, có thể cho rằng đảm bảo an ninh quốc gia là "nguyên nhân cao cả" luôn được dùng để biện minh cho những hạn chế thương mại đó theo luật pháp quốc tế hay không? Hàn Quốc đã phản ứng mạnh mẽ trước một loạt các biện pháp mà chính phủ Nhật Bản áp dụng, bao gồm các hạn chế xuất khẩu đối với một số vật liệu bán dẫn nhất định, cũng như loại trừ khỏi danh sách các đối tác thương mại ưu đãi.

Chính phủ Hàn Quốc hiện đang chuẩn bị khởi xướng các thủ tục giải quyết tranh chấp tại Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), cơ quan giám sát về thương mại quốc tế. Nếu tham vấn song phương được tổ chức giữa hai nước trong giai đoạn đầu của thủ tục giải quyết tranh chấp, không giải quyết được sự khác biệt giữa hai nước, thì một hội đồng giải quyết tranh chấp, tương đương với tòa án sơ thẩm, sẽ được thành lập để phán quyết.

Nhật Bản sẽ bảo vệ tính hợp pháp của mình tại hội đồng giải quyết tranh chấp dựa trên ngoại lệ an ninh quốc gia của WTO được nêu trong Điều 21 của Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT). Mỹ thường sử dụng các hạn chế thương mại trên cơ sở an ninh quốc gia theo điều khoản này. Năm 2018, Trung Quốc và một số đối tác thương mại khác đã đệ đơn khiếu nại với WTO về mức thuế nhập khẩu thép và nhôm của Mỹ, dẫn đến việc thành lập một hội đồng giải quyết tranh chấp.

Có thể đằng sau những hạn chế thương mại này là những động cơ thầm kín để đạt được các mục tiêu chính trị thông qua chủ nghĩa bảo hộ hoặc áp lực kinh tế. Cho đến nay đã có một cách giải thích rằng vì an ninh quốc gia là vấn đề cực đoan nhất liên quan đến chủ quyền đất nước, nên việc đưa ra vấn đề tại WTO là không phù hợp. Nhưng lập luận đó đã sụp đổ vào đầu năm nay khi một hội đồng giải quyết tranh chấp của WTO đã đưa ra phán quyết đột phá về Điều 21 của GATT lần đầu tiên.

Vụ kiện do Ukraine đưa ra, tập trung vào các hạn chế đối với các tuyến vận chuyển hàng xuất khẩu của quốc gia này, được Moscow (Nga) áp đặt sau cuộc khủng hoảng Ukraine năm 2014 chứng kiến Bán đảo Crimea sáp nhập vào Nga. Nga đã thắng kiện, nhưng hội đồng WTO cảnh báo rằng việc viện dẫn Điều 21 GATT không cho phép các nước thành viên WTO có quyền quyết định không giới hạn. Như vậy, các đánh giá hoạt động của kiểm soát xuất khẩu tùy thuộc vào từng quốc gia. Nhật Bản đã chỉ ra những sai sót trong kiểm soát xuất khẩu của Hàn Quốc, nhưng Hàn Quốc đã không trả lời và hai nước đã không thể thảo luận vấn đề đầy đủ trong cuộc đối thoại chính sách.

Quan điểm của Nhật Bản là việc thắt chặt kiểm soát xuất khẩu mới nhất là "một đánh giá cần thiết" để thực hiện đúng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, như Bộ trưởng Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Ahmedhige Seko đã đưa ra. Các nhà khoa học phân tích rằng nếu Nhật Bản có thể chứng minh các trường hợp không phù hợp xảy ra trong kiểm soát xuất khẩu (của Hàn Quốc) đang đe dọa lợi ích an ninh quốc gia của họ, thì việc thắt chặt kiểm soát xuất khẩu mới nhất sẽ không được coi là một lạm dụng Điều 21. Một hội đồng giải quyết tranh chấp của WTO sẽ quyết định khách quan liệu đó có phải là một biện pháp phù hợp với quy định ngoại lệ an ninh quốc gia hay không.

Nếu tranh chấp không được hội đồng xét xử giải quyết, nó sẽ được chuyển đến Cơ quan phúc thẩm, tòa án cao nhất của WTO. Tuy nhiên, trong trường hợp này, có thể mất thời gian để được giải quyết hợp pháp. Cơ quan phúc thẩm đang trở nên rối loạn, vì Mỹ đang chặn quá trình bổ nhiệm các thẩm phán mới. Một số người cũng chỉ ra rằng các điều khoản của GATT đã trở nên lỗi thời. Có những lo ngại mạnh mẽ rằng những xích mích thương mại liên quan đến mối quan tâm an ninh sẽ ngày càng trở nên phổ biến. Tại hội nghị thượng ở Osaka, Nhật Bản, vào tháng 6, các nhà lãnh đạo của Nhóm 20 nền kinh tế lớn đã tuyên bố cam kết cải tổ WTO. Nếu các quốc gia thành viên WTO, bao gồm cả Nhật Bản, không vội vàng cải tổ tổ chức này, nhiều quốc gia có thể sẽ sử dụng “nguyên nhân cao cả” để đảm bảo an ninh quốc gia nhằm biện minh cho các hạn chế thương mại của mình.

Việt Dũng