Văn hóa nhường nhịn xuống dốc

Đã đến lúc cần có những chấn chỉnh từ phía gia đình và nhà trường để những người hiện đại học được ưu điểm trong đức tính nhường nhịn của cha ông.

Hàng ngày trên khắp nẻo đường ở các đô thị lớn, chúng ta không ít lần chứng kiến cảnh tắc đường, nhiều người vẫn cố chen lấn giành đi trước. Đèn tín hiệu chưa bật xanh, đã inh ỏi tiếng còi hối thúc. Một vài va chạm nhỏ qua câu nói giao tiếp cũng có thể là nguyên nhân của những vụ ẩu đả, thậm chí là chém giết.

Thường trực câu… chửi thề

Trên đường phố Hà Nội một ngày đầu hè 2019, một thanh niên đi xe máy tay ga đời mới buông câu chửi thề một phụ nữ đứng tuổi (có lẽ là giáo viên vì mặc áo dài) giữa chỗ rất đông người. Nguyên nhân chỉ vì người phụ nữ ấy chưa kịp sang số cho xe chạy khi đèn xanh vừa bật qua được… 2 giây.

Người dân chen lấn xô đẩy tại lễ hội Đền Hùng 2019. Ảnh: Phạm Hùng

Hoặc mới đây, trên các phương tiện thông tin đại chúng liên tục chia sẻ về những vụ án một lúc giết 3 mạng người ở Lâm Đồng và Bình Dương. Nguyên nhân cũng đều xuất phát từ việc kém nhường nhịn nhau trong lời ăn tiếng nói hàng ngày. Thiết nghĩ truyền thống văn hóa người Việt rất coi trọng việc nhường nhịn, chia sẻ lẫn nhau không chỉ trong cơn hoạn nạn mà có khi là rất đời thường đang ngày càng bị xem nhẹ.

Nhà sử học Dương Trung Quốc chia sẻ câu chuyện lịch sử: Cách đây ngót hai thế kỷ, năm 1835, đời Minh Mạng có một vụ “tai nạn giao thông đường bộ” được ghi trong chính sử (thực lục). Đó là một vị hoàng tử (con vua) bị bạn rủ đi chơi cưỡi ngựa trong kinh thành Huế, người bạn nhỡ phóng (ẩu) ngựa để va vào một bà cụ khiến người này chết tươi.

Được tin vụ “tai nạn” ấy có liên quan đến hoàng tử, đích thân Vua Minh Mạng triệu tập những quần thần có trách nhiệm trong triều đình phán xử: người trực tiếp gây nạn bị xử nghiêm rồi đày đi nơi xa (gọi là “hiệu lực qua Ai Lao”), hoàng tử tuy không trực tiếp gây án nhưng là a tòng với kẻ gây án phải chịu 3 năm “cấm cố” trong cung để đèn sách và bị tước bớt bổng lộc.

Vua cũng yêu cầu phải chép vụ này vào sử để tỏ rõ luật lệ nghiêm khắc “bất vị thân”. Nói vậy để thấy với người xưa cho dù việc đi lại còn đơn giản nhưng đã có những lề luật hoặc dân gian hoặc quốc gia “điều chỉnh” thành những tập quán vừa tự nhiên lại vừa nghiêm khắc mà việc giáo dục, trao truyền những lệ luật này đã được thực hiện nghiêm chỉnh, trong đó có ca ngợi sự gương mẫu của người đứng đầu quốc gia.

Trong một hội thảo về văn hóa nhường nhịn, nhiều chuyên gia cho rằng, cách đây khoảng vài chục năm, lối sống, cách ứng xử của con người cũng thân ái hơn. Một đại biểu nhắc lại câu chuyện xảy ra một ngày tháng 9/1969, ông chứng kiến tại một địa điểm cụ thể trong lòng Hà Nội một vụ va chạm liên hoàn do những nguyên nhân ngoài ý muốn của những người trong cuộc.

Nhưng sau đó ông thuật lại việc mọi người trong và ngoài cuộc đều xúm lại cùng nâng đỡ nhau dậy với những lời xin lỗi hay thăm hỏi thân ái để mọi thứ trở lại bình thường. Chuyện của cách đây mấy chục năm, nhưng áp trong bối cảnh hiện nay thì như đã là truyện… dã sử.

Học hỏi tinh thần kỷ luật của người Nhật

Có người cho rằng nguyên nhân sâu xa của việc văn hóa nhường nhịn xuống cấp, bắt nguồn từ nhịp sống công nghiệp, sôi động và tất bật. Hội nhập và phát triển đang tác động mạnh mẽ, khiến nhịp sống gấp gáp hơn theo hướng văn minh công nghiệp. Tuy nhiên, Việt Nam vẫn chưa là nước công nghiệp.

Cũng có người kiến giải do nhiều người nhập cư từ nông thôn, trình độ học vấn không đồng đều nên cư dân TP bây giờ không “thuần” về văn hóa ứng xử. Hàng ngày trên phố không thiếu những người từ nông thôn nhập cư về TP kiếm sống điều khiển xe kéo, xe đẩy cồng kềnh, tỉnh bơ di chuyển ngược chiều trong dòng xe nghẽn cứng mà họ góp một phần nguyên nhân. Tuy nhiên, nếu quan sát rộng hơn, lý do này chỉ đúng một phần.

"Đã có sự thay đổi cơ bản về giá trị trong văn hóa ứng xử của số đông, mà cái gốc của vấn đề là giáo dục đạo đức, thẩm mỹ tồn tại quá lâu những khiếm khuyết?" - PGS.TS Trịnh Hòa Bình - Giám đốc Viện điều tra dư luận xã hội

Có lẽ ai trong chúng ta cũng không ít lần phiền lòng trước việc có những người - trong đó có cả dân nhập cư và dân TP - trong trang phục chỉ để mặc ở nhà, cố tình đi thẳng lên đầu hàng người đang xếp chờ thanh toán tiền trong siêu thị, hay chen lấn cố vượt lên trước hàng xe lúc đường chật như nêm.

Hà Nội đang vận động và xây dựng hình ảnh Người Hà Nội thanh lịch, văn minh. Qua thời gian, có thể thấy phần nào ý thức của người dân đã được khơi dậy, nhưng mục tiêu xây dựng TP đẹp cả về cảnh quan lẫn giao tiếp, ứng xử chỉ đạt được kết quả hạn chế. Điều này cho thấy những nỗ lực của TP chưa đủ làm thay đổi cơ bản hành vi, lối sống kém văn minh, lịch sự nơi công cộng, mà đòi hỏi ngành giáo dục phải có phương pháp giáo dục đạo đức, thẩm mỹ công dân phù hợp hơn.

Nhiều ý kiến từ các lãnh đạo, chuyên gia cho đến người dân bình thường đều thừa nhận người Nhật chấp hành pháp luật, kỷ luật rất nghiêm. Đặc biệt, họ luôn tuân thủ nguyên tắc, tôn trọng pháp luật, bình tĩnh, kiềm chế với ý thức, tinh thần tự giác rất cao, nhất là ý thức tôn trọng người khác. Câu hỏi đặt ra là, tại sao chúng ta không làm được như người Nhật, chí ít thì được 50 - 60% như họ?

Nhiều người tin rằng, nếu có quyết tâm, chúng ta cũng sẽ làm được như người Nhật, vì dưới góc độ văn hóa, nền tảng tinh thần quốc gia chúng ta không thua kém Nhật Bản, điển hình là nhiều biến cố, thăng trầm lịch sử mà đất nước ta đã vượt qua. PGS.TS Trịnh Hòa Bình - Giám đốc Viện điều tra dư luận xã hội cho rằng: Để cụ thể hóa mục tiêu này, cần có nhiều việc phải làm, cần sự quyết tâm, kiên trì của cả xã hội.

Trước mắt, ngay từ bây giờ, cần triển khai trong các trường học nhằm trang bị giúp các em học sinh, thế hệ trẻ có được ý thức tôn trọng pháp luật, chấp hành pháp luật, từ đó, hình thành nên nền tảng, hạt nhân lan rộng trong thế hệ trẻ và toàn xã hội. Hơn nữa, môi trường giáo dục của gia đình cũng rất quan trọng. Cha mẹ cần làm gương giáo dục tính thiện của con người, để từ đó uốn nắn, định hướng hành vi, lối sống và những ứng xử cho thế hệ cháu con. Có như vậy, văn hóa nhường nhịn mới không bị xuống dốc.

Linh Anh