Văn hóa đúng giờ của người Nhật có cực đoan?

Vào tháng trước, nước Nhật rúng động bởi một vụ bê bối. Bộ trưởng Olympics, ông Yoshitaka Sakurada, đến muộn 3 phút trong một cuộc họp của quốc hội, dẫn tới việc phe đối lập dùng 5 tiếng để bày tỏ sự phản đối, còn công chúng thì tỏ ra hết sức phẫn nộ.

Vài ngày sau, ông Sakurada buộc phải đưa ra lời xin lỗi công khai.

Không chỉ đối với các quan chức hàng đầu, ở Nhật Bản, việc đúng giờ gần như là yếu tố quan trọng nhất trong hoạt động hàng ngày của các doanh nghiệp, tổ chức và tất cả những thứ liên quan đến công việc khác.

Vào năm 2018, một chuyến tàu cao tốc của Công ty Đường sắt Nhật Bản (JR) rời ga sớm 25 giây so với lịch trình, khiến công chúng giận dữ yêu cầu lời xin lỗi chính thức từ công ty. Sự kiện này được đưa tin rộng rãi ở Nhật Bản, và JR bị coi là mắc sai lầm nghiêm trọng.

Thông báo xin lỗi của JR có đoạn viết: "Sự bất tiện khủng khiếp mà chúng tôi gây ra cho các khách hàng là không thể tha thứ được".

Bộ trưởng Olympics Nhật Bản Yoshitaka Sakurada đã phải xin lỗi công khai sau khi đến muộn 3 phút trong một cuộc họp của quốc hội. Ảnh: Reuters.

Một phần của người Nhật

Kể từ khi còn nhỏ, những người Nhật đã được dạy dỗ về sự cần thiết phải có mặt đúng giờ.

"Bố mẹ luôn bảo tôi rằng việc quan trọng là không được đến muộn. Hãy nghĩ về tất cả những người mà tôi có thể làm phiền dù tôi chỉ đến muộn một chút so với lịch trình, và tôi nghĩ điều đó đã ngấm vào bản thân", Issei Izawa, một sinh viên 19 tuổi, chia sẻ.

Trong khi đó, Kanako Hosomura, một bà nội trợ 35 tuổi đang sống tại tỉnh Saitama, cho biết cô ghét việc đến muộn, dù chỉ là một phút.

"Tôi thà đến sớm vì tốt hơn là chờ người khác thay vì để họ chờ mình", cô Hosomura cho biết và nói thêm rằng cô sẽ không làm bạn với những người đến muộn và làm phiền người khác.

Tuy nhiên đối với nhiều người, văn hóa nhấn mạnh sự đúng giờ có thể trở thành áp lực.

"Bạn gái tôi làm việc ở tổng đài của JR. Tuần trước, cô ấy trở lại làm việc sau kỳ nghỉ và cấp trên nói rằng 'cô đến trễ 10 giây'", một người đàn ông giấu tên cho biết và chia sẻ bạn gái mình đã nhận được cảnh cáo từ công ty về chuyện này.

"Thật là cực đoan!", người này nhận xét.

Nỗi ám ảnh của người Nhật với việc đúng giờ thường khiến người nước ngoài hứng thú. Điều này cũng được coi là một thứ kỳ quặc nhưng tuyệt vời nhất của quốc gia.

Đi làm đúng giờ đã trở thành một phần danh tính của người Nhật. Người đến chỗ làm muộn sẽ bị mang tiếng xấu cả công ty. Ảnh: Shutterstock.

Trên thực tế thì việc đi làm trễ có những tác động thật sự đến nền kinh tế của một đất nước. Tại Anh, việc đến chỗ làm muộn khiến nền kinh tế thiệt hại khoảng 9 tỷ bảng (11,7 tỷ USD) mỗi năm, theo một báo cáo năm 2017 của Heahthrow Express. Một nửa số người trong nghiên cứu này cho biết họ thường xuyên đi làm muộn và đến trễ trong các cuộc gặp.

Điều tương tự cũng diễn ra ở Mỹ, như tại bang New York, việc đi làm muộn gây thiệt hại 700 triệu USD mỗi năm, trong khi con số này ở bang California là 1 tỷ USD, theo ước tính năm 2018 của tạp chí Inc.

Sự thay đổi hoàn toàn

Mặc dù vậy, văn hóa đúng giờ mới chỉ được tạo dựng gần đây trong lịch sử Nhật Bản. Cho đến tận giữa thế kỷ 19, nước Nhật tiền công nghiệp hóa vẫn có thái độ tương đối thoải mái với thời gian. Willem Huyssen van Kattendijke, một sĩ quan hải quân Hà Lan đến Nhật vào những năm 1850, viết trong nhật ký rằng những người dân địa phương chẳng khi nào đến đúng giờ.

"Sự lười biếng của người Nhật thật đáng ngạc nhiên", ông van Kattendijke viết. Khi đó tàu hỏa thường đến chậm 20 phút so với lịch trình.

Tuy nhiên đến thời kỳ Minh Trị (1868-1912), khi thiên hoàng từ bỏ những giá trị phong kiến và thực hiện các cải cách quân sự, công nghiệp quan trọng, đúng giờ trở thành chuẩn mực văn hóa trên toàn quốc. Điều này được kết luận trong một nghiên cứu năm 2008 của Đại học Duke đăng trên tạp chí East Asian Science, Technology and Society (Khoa học, Công nghệ và Xã hội Đông Á).

Đức tính này được coi là một trụ cột quan trọng trong tiến trình phát triển của đất nước từ xã hội nông nghiệp lên xã hội công nghiệp hiện đại.

Trường học, nhà máy và tàu hỏa, nơi sự đúng giờ được thực thi một cách nghiêm ngặt, cũng là những nơi dẫn đầu sự đổi thay này. Các nhà máy áp dụng thuyết Taylor (Taylorism), một hệ thống quản lý giúp làm việc hiệu quả và nâng cao năng suất dựa trên dây chuyền lắp ráp, vốn phụ thuộc vào sự phối hợp chính xác và đúng thời hạn giữa các bộ phận.

Tàu hỏa của Nhật Bản được coi là đúng giờ nhất thế giới. Ảnh: Shutterstock.

Cũng vào giai đoạn này, đồng hồ trở nên phổ biến và khái niệm một ngày 24 giờ trở nên quen thuộc với người dân. Nhà nghiên cứu thời gian Ichiro Oda cho rằng đây chính là lúc mà người Nhật nhận ra "thời gian là tiền bạc".

Cho đến những năm 1920 thì đúng giờ trở thành khẩu hiệu quốc gia. Một bản hướng dẫn xuất hiện trong thời kỳ này cung cấp công thức để phụ nữ tạo các kiểu tóc của mình trong thời gian từ 5 phút, cho một kiểu đầu bình thường, cho đến 55 phút để có một mái tóc phù hợp với những dịp quan trọng.

Kể từ đó, việc đúng giờ được gắn chặt với hiệu quả trong công việc của nhà máy và tổ chức, theo ông Makoto Watanabe, giáo sư giao tiếp và truyền thông tại Đại học Hokkaido Bunkyo. "Nếu người làm đến muộn, công ty và tổ chức sẽ phải chịu hậu quả", giáo sư Watanabe cho biết.

"Cá nhân mà nói, nếu tôi không đúng giờ, tôi sẽ không thể hoàn thành những việc cần phải làm", ông Watanabe chia sẻ.

Không đồng nghĩa với năng suất

Trong khi đó bà Mieko Nakabayashi, giáo sư ngành khoa học xã hội tại Đại học Waseda và là cựu thành viên đảng Dân chủ Nhật Bản, cho rằng các người lao động cũng phải thể hiện mình là người kỷ luật và đúng giờ.

"Nếu bạn không thể làm điều đó, bạn sẽ nhanh chóng mang tiếng xấu ở công ty", bà Nakabayashi cho biết.

Tuy nhiên, chuyên gia này cũng giải thích rằng việc đúng giờ không phải lúc nào cũng mang lại hiệu quả.

Vào năm 1990, một sự cố thương tâm xảy ra khi một nữ sinh 15 tuổi ở tỉnh Hyogo thiệt mạng vì bị kẹp bởi cánh cổng trường học. Cô gái đang cố gắng luồn qua cánh cổng trước khi nó đóng lại vào lúc 8h30.

Giáo viên nhấn nút đóng cửa bị sa thải, và sự việc tạo nên những tranh cãi gay gắt trong công chúng vào thời điểm đó.

"Trước đây, cửa trường học luôn đóng đúng giờ, và học sinh đi muộn thường bị phạt chạy một hoặc hai vòng quanh sân trường", anh Yukio Kodata, một người Canada gốc Nhật lớn lên ở đất nước mặt trời mọc, cho biết.

Việc đi học muộn cũng được ghi lại trong hồ sơ học sinh và có thể ảnh hưởng tới cơ hội lọt vào trường đại học.

Trong khi đó, sự đúng giờ cũng không bù lại được những thói quen thiếu hiệu quả khác trong văn hóa công sở Nhật Bản.

Áp lực đi làm đúng giờ và ở lại muộn sau giờ làm việc khiến nhiều người Nhật Bản thiếu ngủ, và hình ảnh ngủ gật ở nơi công cộng là chuyện thường gặp. Ảnh: New York Times.

Giáo sư Mieko Nakabayashi chia sẻ: "Những cuộc họp thường quá dài và hầu hết mọi người đều không đóng góp được ý tưởng nào, mọi thứ chỉ là sự lặp lại những công việc. Có mặt ở bàn làm việc lúc 9h cũng không thay đổi bức tranh toàn cảnh đó".

Anh Kodata cho rằng chính việc nhấn mạnh đến sự đúng giờ và văn hóa ở lại muộn hơn sau giờ làm việc đã ảnh hưởng tiêu cực đến chất lượng cuộc sống của người Nhật.

"Ở Nhật Bản mọi người có tâm lý rằng nếu tất cả mọi người đều làm một thứ thì mình cũng cần phải làm vậy. Về cơ bản thì bạn bị mắc kẹt. Rất nhiều bạn bè của tôi từ Nhật Bản đến Canada và họ không muốn quay trở lại nữa. Họ thích Nhật Bản vì ẩm thực và giải trí, nhưng họ sẽ không muốn quay trở lại làm việc ở đó", anh Kodata chia sẻ.

"Thật hài hước khi mà ở Canada, đồng hồ điểm 5h chiều và bạn nói 'tạm biệt, hẹn gặp lại sau', nhưng không thể làm thế ở Nhật Bản".

Sơn Trần
Theo South China Morning Post