Vai trò của người dân trong việc xây dựng không gian công cộng

Nhằm nâng cao vai trò của người dân trong việc bảo vệ, cải tạo và mở rộng không gian công cộng; Nhóm làm việc vì sự tham gia của người dân (PPWG) đã tổ chức buổi tọa đàm với chủ đề “Không gian công cộng và sự tham gia của người dân” vào ngày 4-9.

Buổi tọa đàm có sự tham dự của hơn 50 khách mời là đại diện của các tổ chức chính phủ, phi chính phủ, các viện nghiên cứu, trường đại học và các tổ chức cộng đồng. Tại buổi tọa đàm, các diễn giả khách mời và người tham dự đã cùng nhau thảo luận sôi nổi về giá trị của “không gian công cộng” cũng như những giải pháp để bảo tồn, phát triển những không gian chung này.

Các diễn giả tham dự buổi tọa đàm. Ảnh: Duy Linh

Phát biểu khai mạc buổi tọa đàm, Ông Lê Quang Bình- Chủ tịch PPWG cho rằng: Cuộc sống của chúng ta đang diễn ra trong một cái hộp. Chúng ta ăn, nói chuyện, nuôi dạy con cái và sinh hoạt trong những cái hộp đó. Không gian bên ngoài những chiếc hộp đó là không gian công cộng và chúng ta cũng có những hoạt động ở trong không gian đó. Nếu như không có những KGCC đó, chúng ta sẽ không làm được những hoạt động chúng ta mong muốn. Nếu chúng ta tham gia vào KGCC, chúng ta sẽ có cơ hội để gặp những người mới.

Đó là một trong rất nhiều chức năng mà KGCC đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống của chúng ta. Tuy nhiên, cách nhìn nhận của chúng ta về không gian riêng và KGCC rất khác nhau. “Người Việt Nam rất coi trọng cái riêng, chúng ta vui vén cho nó, làm cho nó sạch, đẹp nhất có thể. Chúng ta coi trọng không gian của chúng ta hơn là những không gian ở ngoài kia. KGCC sẽ được nhìn nhận nhiều hơn dưới góc độ văn hóa - xã hội chứ không phải góc độ quy hoạch, kỹ thuật của nó”, ông Bình nhấn mạnh.

Từ sau khi được mở rộng năm 2008, tuy diện mạo chung của Hà Nội đã có nhiều thay đổi và hiện đại hơn nhưng KGCC của thành phố đang chịu nhiều sức ép từ các mục đích sử dụng khác như bãi đỗ xe, các hoạt động mưu sinh hoặc việc phát triển hạ tầng giao thông đô thị. Hiện cũng có nhiều nỗ lực của các tổ chức xã hội và cộng đồng người dân cải tạo và mở rộng không gian công cộng nhưng các nỗ lực của họ còn ở mức nhỏ lẻ, chưa tạo ra được bước ngoặt về không gian công cộng nhằm góp phần cùng Nhà nước nâng cao môi trường đô thị cũng như lối sống khỏe mạnh của cư dân Hà Nội.

Tại buổi tọa đàm, các đại biểu cũng lắng nghe PGS.TS Phạm Quỳnh Phương- Viện nghiên cứu Văn hóa trình bày nghiên cứu về “Quyền đối với thành phố: không gian công cộng Hà Nội và sự tham gia của người dân". PGS.TS Phạm Quỳnh Phương cho rằng KGCC có vai trò rất quan trọng đối với một thành phố, bởi vì KGCC được biết đến như là một “phòng khách” của một đô thị. Chính vì thế, các không gian công cộng đóng vai trò tối quan trọng cho sự tương tác của con người với con người, con người với thiên nhiên, cho sự lưu giữ các ký ức chung và việc tạo dựng nên các biểu tượng gắn với một thành phố.

Theo TS Phương, có rất nhiều định nghĩa về KGCC nhưng có thể đúc kết lại ở những điểm chung như: KGCC là nơi con người đối mặt với nhau và có thể nhận thức được sự tồn tại của nhau. KGCC còn là nơi mà ai cũng có thể tiếp cận được mà không phải trả bất cứ khoản phí nào. Ngoài ra, KGCC không của riêng cá nhân nào, mà nó là tài sản chung của tất cả mọi người, Không gian công cộng cũng có tính biểu tượng rất rõ khi rất nhiều công trình công cộng mang tính biểu tượng cho cả một thành phố.

Tuy nhiên, KGCC cũng có thể bị mất đi khi tính chất của nó bị thay đổi như bị tư hữu hóa, bị kiểm soát hoặc khi con người mất đi tinh thần công cộng. Thành phố không phải của bất cứ ai, hay của nhóm người nào, mà thành phố là sản phẩm của tập thể, hay nói chính xác hơn là một tuyệt tác tập thể. Tất cả những người đang sống ở Hà Nội, hay di chuyển ở Hà Nội, tất cả đều góp phần tạo nên Hà Nội chứ không phải chỉ có những nhà quy hoạch. Con người chưa nghĩ rằng mình cũng có quyền tạo ra nó theo cách chúng ta mong muốn mà đơn thuần chỉ tiếp nhận một cách thụ động. Thành phố là sản phẩm tuyệt vời của lịch sử trong những thời điểm nhất định. Công dân của thành phố đóng vai trò quan trọng đối với việc kiến tạo thành phố.

Trong nghiên cứu của mình, bà Phương cho rằng có 3 loại hình KGCC ở Hà Nội: KGCC chính thống (quảng trường, công viên, khu tượng đài, phố đi bộ, vườn hoa cây xanh, hồ nước) là loại hình KGCC phổ biến nhất, ngoài ra còn có KGCC phi chính thống (vỉa hè, đại siêu thị), không gian cộng đồng (làng trong phố, khu tập thể, khu đô thị).

Tuy nhiên, KGCC của Hà Nội đang bị thu hẹp do quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh chóng, nhiều khu đô thị mới mọc lên trong khi diện tích đất dành cho mục đích công cộng không được chú trọng. Bên cạnh đó, KGCC còn đang bị hiện tượng thương mại hóa, tư nhân hóa. Diện tích vỉa hè bị lấn chiếm bởi các hộ kinh doanh do sự phân biệt về công/ tư là không rõ ràng. Nhiều người vẫn quan niệm vỉa hè là của riêng. trong khi nhiều nơi KGCC phải nhường chỗ cho những bãi đỗ xe hay việc mở rộng hạ tầng giao thông.

Nhà nước và các cấp chính quyền cũng đã có những sự quan tâm nhát định đến KGCC như: diện tích trồng cây xanh được mở rông, số lượng các công viên nhiều hơn, phố đi bộ… nhưng diện tích cho KGCC vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu của người dân. Cần phải có sự liên kết giữa những nhà quản lý đô thị với các doanh nghiệp để tạo nên nhiều hơn các KGCC cho người dân. Nhà nước đóng vai trò quan trọng trong việc xóa bỏ hay tạo ra KGCC mới.

Các đại biểu dự buổi tọa đàm cũng lắng nghe những ý kiến rất có giá trị về mối liên hệ giữa KGCC và vấn đề sức khỏe của người dân. Theo ông Đinh Đặng Hải- chuyên gia cao cấp của tổ chức Health- Bridge, ngoài lợi ích thường thấy về môi trường, kinh tế thì KGCC có lợi ích rất quan trọng về sức khỏe. Trong quá trình đô thị hóa, không gian để người dân thực hiện các hành vi có lợi cho sức khỏe thể chất như các cụ già tập thể dục hay các cháu nhỏ vui chơi là rất ít, điều đó ảnh hưởng rất nhiều đến sức khỏe.

Ở trẻ em, tình trạng béo phì rất nghiêm trọng, trong khi người già có thể mắc các bệnh về tim mạch. Với những người già còn là về vấn đề giao tiếp xã hội. “Chính vì vậy mà chúng tôi và WHO đặt mục tiêu nâng cao sức khỏe cho người dân. Đặc biệt hơn nữa theo dự báo đến 2050, dân số toàn cầu sẽ lên đến gần 70%. Các vấn đề về sức khỏe của dân số đô thị cần phải được quan tâm nếu không sẽ làm giảm chất lượng cuộc sống của dân số toàn cầu”, ông Hải cho biết.

Ngoài ra, ông Hải cũng chia sẻ một số ý kiến về cách xây dựng, sử dụng các KGCC trong thành phố. Theo ông Hải, các không gian đô thị là linh hồn, điểm đến quan trọng hay nói cách khác là phong khách của người dân đô thị.

Chính vì vậy, khi thiết kế, xây dựng các KGCC, các nhà quản lý, quy hoạch nên tham khảo ý kiến của những người dân, những người sẽ trực tiếp sử dụng các không gian đó. Cũng theo ông Hải, việc chính quyền có những nỗ lực là rất quan trọng, mấu chốt nhưng cách tiếp cận như thế nào để đưa được những người chủ vào trong quá trình thiết kế cũng như xây dựng là điều quan trọng. Việc thiết kế các KGCC gần như theo một khuôn mẫu, mà không phải ở nơi đâu người ta cũng cần. Vì vậy, việc lắng nghe ý kiến, nhu cầu của người dân ở từng khu vực cụ thể là rất cần thiết.

Duy Linh