Triết lý giáo dục trong câu hát ru của đồng bào Thái Tây Bắc

Bản nhà sàn của đồng bào Thái Tây Bắc, không gian sinh thành và diễn xướng những bài hát ru

Bài học đầu đời

Nơi vùng cao Tây Bắc xa xôi, đồng bào Thái rất chú trọng đến việc sáng tạo ra những bài hát ru với nhiều cung bậc phù hợp với nhiều lứa tuổi để gieo vào tâm hồn trẻ những bài học đầu đời vừa lý thú vừa bổ ích. Vì thế, những lời hát ru đi vào cuộc sống một cách tự nhiên như dòng nước mát trên đại ngàn chảy về những cánh đồng.

Khi trẻ mới sinh, thời gian đầu thóp của trẻ chưa liền, người Thái có lời ru Quán há phú saứ kamon (Lời hà hơi vào thóp), người mẹ thường vừa hà hơi vào thóp con vừa hát. Khi trẻ bú mẹ bị sặc, người mẹ cầm tai rung nhè nhẹ để trẻ trở lại bình thường, rồi hát cho con yêu những lời ru rất đỗi yêu thương: “Con yêu của mẹ/Uống chớ sặc/Ăn chớ mắc/Uống cho xuôi”. Những kinh nghiệm về nuôi con như cho con bú, hà hơi cho đứa trẻ được thở dễ dàng đã đi vào lời ru một cách tự nhiên, ngọt ngào. Đối với trẻ em Thái, những lời ru đã sưởi ấm và giúp các em nhận được tình cảm thương yêu từ bố mẹ, cô dì, chú bác: “Ru hời thường ru hỡi…/Lớn theo cô đi nương/Lớn theo bố làm ruộng/Lớn theo mẹ xuống ruộng lấy bông/Ru hời thường ru hỡi... ”.

Qua những lời ru ngọt ngào, ấm áp, trẻ đã nhận được tình thương từ ông bà, anh chị em trong gia đình lớn: “Ru hờ thương ru hờ/Ngủ ngon bé ngủ ơ ngủ/Mẹ đi nương chưa về.../Em ta ngủ nôi May/Bà ngoại cào cỏ mía/Ngủ đi thương giấc dài - dài”. Tiếng ru cất lên bên võng, trên nôi, có tiếng ru trên địu với biết bao lời âu yếm, tiếng ngon ngọt để dỗ dành cho trẻ bùi tai lắng nghe mà nín khóc, ngủ quên không dậy: “Ru hờ, ru hờ, ru/Ngủ đi bé ngủ đi ngủ/Mẹ đi súc cá về kho/Mẹ đi kiếm cá lo về bón/Bé em ngủ giấc say - say ”. Bằng tình yêu thương của mình khi gội đầu cho bé cũng có những bài hát hết sức độc đáo để dạy con trẻ biết ăn ở sạch sẽ ngay từ khi còn nhỏ:“Gội ngửa ngửa – gội ngả ngả/Gội sạch ve bám đầu đầu.../Phủi sạch bọ gà bám mông mông.../Mượt mà như búp non non/Mập mạp lớn khỏe nhanh nhanh”.

Gắn với phong tục, tập quán

Phụ nữ Thái Tây Bắc, những chủ nhân sẽ gìn giữ, lưu truyền câu hát ru

Đồng bào Thái có tục gội đầu mỗi độ xuân về. Phong tục gội đầu, chải đầu đã trở thành một nghi thức thiêng liêng, mang nhiều ý nghĩa giáo dục. Trong lời hát ru khi đứa trẻ còn nhỏ, người Thái vừa ru, vừa hát lại vừa truyền dạy cho đứa trẻ cách chải đầu và chải làm sao để rũ bỏ mọi bụi bặm, tránh xa những côn trùng và những điều xấu xa trong cuộc sống. Đó là những triết lý giáo dục mà người Thái Tây Bắc gửi gắm qua những khúc hát ru, dành cho con trẻ.

Lời ru dạy chải đầu nhưng cũng là lời dạy bé tránh các thói xấu tật hư mà người đời thường mắc phải như làm bậy, lười biếng hay trộm cướp. Đó chính là những lời dạy đạo lý làm người. Lời ru chải đầu có nội dung răn dạy không được làm những việc bậy trong bản, trong làng: “Chải chải - bảo bảo/Tóc bạc đầu chớ lười - lười/Vào bản chớ trộm dưa”. Có lời ru chải đầu hàm chứa nội dung dạy con trẻ không được làm việc xấu: “Chải chải - bảo bảo/khạc nhổ phải dúng nơi...”. Hát ru về chải đầu nhưng qua đó hình thành những đức tính tốt cho trẻ như chăm làm, biết chủ động trong công việc, không trông chờ, ỷ lại vào người khác: “Chải chải - bảo bảo/Tóc bạc đầu chớ lười/Đến bản đừng đùa chó/Muốn ăn cá đi súc/Muốn ăn nhộng tằm trồng dâu...”.

Trong mỗi bài hát ru ẩn chứa biết bao điều về đời sống, văn hóa và phẩm chất con người. Ru trẻ nhưng thực chất là truyền vào tâm hồn trẻ những điều tốt đẹp. Với đồng bào Thái Tây Bắc, đó là điều cần thiết và quan trọng, họ coi lời hát ru là phương tiện để gieo mầm tốt trong tâm hồn mỗi đứa trẻ, để khi lớn lên, chúng sẽ sống thuận với thiên nhiên, con người và bản làng. Đó là những ước mơ về sự no ấm, sung túc và hạnh phúc khi mang thai đứa trẻ và khi đứa trẻ chào đời: “Ngủ đêm mơ thấy sao/Đêm ngủ mơ đeo nén bạc vào sườn/Mơ mẹ đeo vòng bạc vào tay”.

Khi trẻ lớn hơn, sự tiếp xúc với tự nhiên, xã hội của trẻ càng nhiều, do đó, người Thái ở Tây Bắc trong quá trình sáng tạo ra lời hát ru lại nâng nội dung truyền dạy cho trẻ lên tầm cao hơn. Không còn là mối quan hệ với tự nhiên, không còn là thói hư tật xấu trong xã hội mà lúc này, đức tính của trẻ trong mối quan hệ máu mủ ruột già với gia đình, làng bản được những câu hát ru cất lên để hình thành trong tâm hồn mỗi đứa trẻ. Trong hệ thống những khúc hát ru của đồng bào Thái Tây Bắc có bài hát ru giáo dục đức tính biết kính trên nhường dưới cho trẻ: “Chiều tối không có gì ăn/Mổ gà nhỏ teo teo ăn thôi/Đoạn này phần ông/Đoạn này phần bà/Đây phần bố/Đây phần mẹ/Đây phần anh/Đây phần chị..”..

Độc đáo nghệ thuật hát ru

Là những câu hát được ra đời từ trong cuộc sống lao động của đồng bào Thái, hát ru ở vùng Tây Bắc mang những đặc trưng về nghệ thuật như ngôn ngữ mang đậm bản sắc tộc người. Đó là những câu hát ru được diễn đạt bằng một hệ thống ngôn ngữ rất giàu hình ảnh, nhạc điệu, phù hợp với cách nói, cách nghĩ và lối sống của bà con người nói chung và trẻ em nói riêng.

Để chuyển tải nội dung của những câu hát ru sao cho phù hợp với môi trường diễn xướng và đối tượng tiếp nhận, đồng bào Thái đã vận dụng các phương thức diễn đạt hết sức dễ hiểu, hình tượng và giàu cảm xúc. Đó là các biện pháp tu từ được sử dụng triệt để, mang đậm cách nói của người dân tộc như nhân hóa, so sánh, đảo ngữ. Mỗi bài hát ru được kết cấu bằng thể thơ 5 chữ, 4 chữ hoặc 3 chữ tùy thuộc vào nội dung phản ánh và cảm xúc của lời hát, người hát. Hát ru của người Thái ở vùng Tây Bắc có cách gieo vần theo cách hiệp vần ở cuối câu, điều đó đã tạo nên âm hưởng và sự ngân vang của lời hát ru trong tâm hồn đứa trẻ và không gian núi rừng.

Theo