Trả lại trạm BOT cho Bộ GTVT, đâu dễ thế!

TS Lê Hồng Sơn – nguyên Cục trưởng Cục Kiểm tra văn bản, Bộ Tư pháp cho rằng, việc chủ đầu tư đòi trả lại trạm thu phí cho Bộ GTVT ở một góc độ nào đó và trong một số trường hợp, là một cách ăn vạ của chủ đầu tư, khi mà ý đồ ban đầu của việc đầu tư dạng “tay không bắt giặc” vào dự án BOT không đạt được như mong muốn.

Ý đồ không thành thì quay sang “ăn vạ”?

PV: Nhiều nhà đầu tư BOT có động thái xin trả lại trạm thu phí cho Bộ GTVT. Từ Dự án Nâng cấp mở rộng Quốc lộ 3 đoạn km75 - km100; Công ty cổ phần BOT cầu Việt Trì (Dự án cầu Hạc Trì); Công ty TNHH Đầu tư quốc lộ 1 Tiền Giang (Dự án tuyến tránh Quốc lộ 1, Cai Lậy - Tiền Giang)..., mới đây nhất là Công ty cổ phần BOT Thái Nguyên - Chợ Mới với Dự án Đầu tư tuyến đường mới Thái Nguyên - Chợ Mới (Bắc Kạn), rồi tới Công ty cổ phần BOT đường tránh Thanh Hóa...

Tất cả đều có chung lý do: phương án tài chính có vấn đề, trong đó chủ yếu có nguyên nhân do không được làm BOT trên tuyến đường độc đạo, thất thu thì muốn trả lại. Ông bình luận sao về hiện tượng trên? Theo ông, tại sao lại có tình trạng giống như chủ đầu tư như đang "ăn vạ" Bộ GTVT như vậy?

TS Lê Hồng Sơn: Trước hết, cần phải hiểu BOT là một dạng hợp đồng đối tác công - tư: Nhà đầu tư bỏ vốn xây dựng – trực tiếp kinh doanh – chuyển giao công trình cho nhà nước sau một thời gian được xác định. Đây là một trong 8 loại hợp đồng đối tác công – tư. Đối với hợp đồng BOT, công trình hạ tầng giao thông thuộc diện được ưu tiên hàng đầu. Ai cũng thấy cái lợi và hoan nghênh cái lợi mà hình thức đầu tư hợp tác công – tư mang lại. Từ năm 2002 đến nay, chỉ riêng Bộ GTVT đã thu hút được các nhà đầu tư triển khai thực hiện gần 70 dự án BOT.

TS Lê Hồng Sơn – nguyên Cục trưởng Cục Kiểm tra văn bản, Bộ Tư pháp

Phải khẳng định rằng, rất nhiều dự án trong số này hoàn thành, đưa vào khai thác góp phần giải quyết khó khăn về vốn đầu tư của nhà nước cho hạ tầng giao thông và đặc biệt là góp phần giải quyết vấn đề tắc nghẽn, quá tải, giúp hình thành hệ thống kết cấu hạ tầng từng bước đồng bộ, hiện đại.

Xét ở góc độ pháp luật, chúng ta thấy rằng các quy định hiện hành đã tạo lập một cơ chế tương đối đồng bộ, hoàn thiện, giúp cho việc thu hút đầu tư BOT trong thời gian qua đạt được một số thành công.

Về hiện tượng một số nhà đầu tư BOT xây dựng hạ tầng giao thông vận tải xin trả lại trạm thu phí cho Bộ GTVT, theo tôi xuất phát từ một số lý do: Thứ nhất, quá trình hình thành chấp thuận hợp đồng đối tác công – tư dạng BOT có sai phạm như: sai phạm về xác định địa bàn, công trình, đoạn đường để mời gọi đầu tư, việc lựa chọn nhà đầu tư, xác lập phương án, cơ chế tài chính… và cuối cùng là xác định địa điểm đặt trạm thu phí chưa phù hợp. Và nguyên nhân sâu xa nhất suy cho cùng là ở chỗ nhu cầu đầu tư đường sá thì lớn mà nguồn lực ngân sách có hạn nên dẫn đến nhiều biểu hiện nóng vội, duy ý chí, dẫn tới các sai phạm khác nhau như đã nêu ở trên.

Công luận đã nhiều lần nêu ý kiến phản đối việc lựa chọn đầu tư BOT ở những đoạn đường độc đạo, những con đường quốc lộ huyết mạch. Việc chấp thuận chỉ định thầu ngoài quy định cũng là một thực tế phải được xem xét, mổ xẻ một cách nghiêm túc. Thực trạng chỉ định thầu và thậm chí cả việc đấu thầu hình thức dẫn tới việc lựa chọn một số nhà đầu tư chưa bảo đảm năng lực cũng góp phần tạo ra lộn xộn, bất ổn như vừa qua. Và đặc biệt là trong phương án đầu tư, phương án tài chính, vì nhiều lý do khác nhau, tôi không loại trừ lý do tiêu cực tham nhũng (câu kết bên A - bên B) đã đưa ra các chỉ số, số liệu khống, bị đẩy lên so với chi phí thực tế nhằm mục đích thu lợi. Việc chấp thuận phương án tài chính với một số nội dung chưa được quy định hoặc vượt ra ngoài khuôn khổ cho phép, không đúng với thực tế chi phí đang xảy ở nhiều nơi. Vấn đề đặt trạm thu phí sai vị trí theo kiểu tận thu 2 trong 1, thu phí đối với cả những phương tiện không sử dụng công trình BOT cũng là một thực tế không thể chấp nhận được.

Thể chế, pháp luật của nhà nước quy định về BOT, như tôi nói đã ở trên, là khá đồng bộ. Tuy nhiên, nếu nhìn từ góc độ xã hội, các nhà hoạch định chính sách cũng như các nhà đầu tư đã quên mất một yếu tố hết sức nền tảng, cơ bản, đó là sự đồng thuận hay không đồng thuận, sự phản ứng của người dân, là những đối tượng chính trong việc sử dụng công trình hạ tầng giao thông BOT và chính họ là người phải trả phí khi sử dụng các công trình đó. Phương án tài chính khi đặt trạm thu phí đã không tính hết điều này, không tính hết những phản ứng nhiều khi rất quyết liệt của người dân trong việc đóng phí sử dụng công trình BOT. Đấy là điểm mấu chốt làm cho các phương án tài chính bị phá vỡ, mức thu phí buộc phải giảm bớt, từ đó thời hạn thu phí buộc phải kéo dài ảnh hưởng rất lớn tới phương án đầu tư BOT theo nguyên tắc thu hồi vốn mà có lãi của nhà đầu tư.

Bên cạnh đó, những khuất tất, tiêu cực trong quá trình xây dựng, phê duyệt, chấp thuận dự án BOT, đặc biệt là trong cơ chế tài chính đầu tư được các cơ quan có thẩm quyền thanh tra, kiểm tra, kiểm toán phát hiện cũng là một trong các nguyên nhân cơ bản làm phá vỡ phương án tài chính được xác lập ban đầu của dự án BOT.