Tiếp cận đa chiều chính quyền thông minh - Định hướng cho xây dựng chính quyền đô thị ở Việt Nam

Về chính quyền đô thị, chính quyền thông minh

Chính quyền đô thị và CQTM chưa có khái niệm chung. Chính quyền đô thị là một thuật ngữ để chỉ mô hình chính quyền địa phương thành lập ở các đô thị, dùng để phân biệt với chính quyền nông thôn. Khái niệm CQTM liên quan đến “công nghệ thông tin và dữ liệu”, “tính bền vững, cởi mở, đổi mới hoặc khả năng phục hồi đô thị”, “cơ cấu tổ chức phù hợp; bộ máy hành chính tinh gọn, tối ưu và các yếu tố liên quan khác”, các đặc điểm chính này có thể giúp đo lường mức độ thông minh của CQĐT.

Mỗi đô thị định hình công nghệ, tổ chức, bộ máy và chính sách khác nhau. Bản chất của việc xây dựng CQĐT hướng đến CQTM là ứng dụng những tiến bộ khoa học - công nghệ trong quản lý, xây dựng chính sách nhằm thiết lập chính quyền ở đô thị tốt hơn, thông minh hơn, theo hướng đổi mới trong quản lý, công nghệ, cơ cấu tổ chức, bộ máy, cơ chế chính sách,...

Về khía cạnh kinh tế, hệ thống kinh tế của đô thị phải là một hệ thống con, không tách rời hệ thống nền kinh tế quốc dân, chịu sự tác động, chi phối xuyên suốt về chính sách kinh tế vĩ mô. Chính quyền đô thị hướng tới CQTM nhằm duy trì và bảo đảm điều hành tốt 2 nhiệm vụ trọng tâm của kinh tế đô thị: Sử dụng hiệu quả các công cụ điều tiết, giữ vững ổn định kinh tế, tạo môi trường thuận lợi cho sản xuất, kinh doanh, thúc đẩy phát triển nhanh và bền vững; cấu trúc lại, cải tiến liên tục, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, thúc đẩy phát triển hiệu quả kinh tế nhà nước làm tốt vai trò chủ đạo, dẫn dắt các thành phần kinh tế khác đang tham gia nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Về khía cạnh thể chế, CQĐT hướng tới CQTM là giải pháp đổi mới nhằm tháo gỡ những điểm nghẽn của quá trình phát triển đô thị.

Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy Thành phố Hồ Chí Minh Nguyễn Thiện Nhân nghe báo cáo về hệ thống camera giám sát giao thông của Trung tâm điều hành giao thông thông minh Thành phố Hồ Chí Minh_Ảnh: TTXVN

Trong quá trình phát triển đô thị ở Việt Nam, đặt biệt ở hai đô thị lớn là Thủ đô Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh, nơi nhiều qua năm qua xây dựng đề án thí điểm CQĐT, còn nhiều vấn đề nan giải đặt ra, như tình trạng di cư tự do, gia tăng dân số đô thị, biến đổi khí hậu, kết cấu hạ tầng lạc hậu, quá trình đô thị hóa nhanh chóng, chính sách chồng chéo, tiềm năng lao động giá rẻ tới giới hạn, cải cách hành chính chậm so với yêu cầu phát triển, thẩm quyền ra quyết định những vấn đề cấp bách chưa thật rõ,... Đây là những khó khăn, thách thức và rào cản lớn cho sự phát triển đô thị bền vững. Mục tiêu xây dựng CQĐT là hướng tới một chính quyền và đô thị thông minh hơn (kinh tế thông minh, con người thông minh, quản trị thông minh, di động thông minh, môi trường thông minh và cuộc sống thông minh,...). Chính quyền thông minh tạo điều kiện cho đổi mới, sáng tạo, đưa ra những giải pháp thông minh để giải quyết các vấn đề phức tạp nhằm bảo vệ môi trường sống, tạo cơ hội tốt hơn cho mọi người tự do theo đuổi các cơ hội học hỏi và phát triển cá nhân, tham gia vào các mối quan hệ cộng đồng, nơi làm việc tốt, hạnh phúc hơn, có lối sống thoải mái và lành mạnh với nguồn tài chính đầy đủ. Xây dựng CQĐT với các cấu trúc, chức năng hoạt động theo những cách sáng tạo nhằm loại bỏ rào cản phát triển, tránh sự hỗn loạn liên tục, vượt qua khủng hoảng và vạch ra chiến lược mới phát triển đô thị thông minh hơn là mục tiêu và sự lựa chọn của hầu hết các đô thị trên thế giới.

Những khuyến nghị định hướng xây dựng chính quyền đô thị ở Việt Nam

Để xây dựng CQĐT định hướng trở thành CQTM, các chính quyền địa phương cần ưu tiên và triển khai những nội dung sau đây:

Một là, triển khai hệ thống thông tin tích hợp dữ liệu

Dữ liệu CQĐT thu thập phải thật sự hiệu quả, giảm thiểu sự trùng lặp, minh bạch, chính xác, đồng bộ, thống nhất và tích hợp được vào cơ sở dữ liệu dùng chung quốc gia, bảo đảm cung cấp thông tin dịch vụ công chất lượng, đầy đủ, hiệu quả, có khả năng chia sẻ và tương tác thông tin, mang lại lợi ích cho cá nhân, tổ chức và chính quyền tốt hơn. Dữ liệu tích hợp có nhiều loại hình và cấp độ khác nhau, như quy trình kinh doanh, hệ thống tài nguyên, văn hóa, các ngành nghề và những lĩnh vực khác của đô thị. Triển khai hệ thống thông tin tích hợp dữ liệu CQĐT là một nhiệm vụ phức tạp, bao gồm các thành phần công nghệ, tổ chức, thể chế, chính trị, kinh tế và xã hội.

Tích hợp dữ liệu là một khía cạnh quan trọng đặc trưng của CQTM, các địa phương cần xây dựng, hình thành “Trung tâm tích hợp dữ liệu thông minh”, tập trung số hóa dữ liệu và quản lý theo hướng: Một loại dữ liệu phục vụ nhiệm vụ chính trị, quốc phòng, an ninh cần được bảo mật chặt chẽ, an toàn; loại dữ liệu còn lại mang tính công cộng, chia sẻ thông tin liên tổ chức trong các cơ quan chính quyền mà doanh nghiệp, người dân được phép khai thác, tương tác, phản hồi. Loại dữ liệu này nên xã hội hóa, phục vụ hoạt động kinh doanh thông tin, hình thành thị trường và ngành công nghiệp nội dung số ở các CQĐT.

Hai là, CQĐT ươm mầm đổi mới, sáng tạo

Đổi mới có thể được hiểu đơn giản là những ý tưởng mới được đưa vào hoạt động. Lãnh đạo, quản lý đóng vai trò quyết định thành công đổi mới qua cam kết hỗ trợ. Yếu tố giáo dục, học tập và kiến thức của con người là trung tâm của năng lực đổi mới của thành phố. Chính quyền thông minh ươm mầm cho những ý tưởng sáng tạo, khát vọng vươn xa, những ý tưởng mới được tạo ra và đổi mới được thực hiện. Kết cấu hạ tầng xã hội và con người là đường trục quan trọng cho sự phát triển của CQTM. Chính quyền đô thị tập trung đổi mới khu vực công, xây dựng chương trình đổi mới, sáng tạo toàn diện dựa trên ứng dụng những tiến bộ công nghệ thông tin. Đổi mới, sáng tạo có thể được thực hiện từ kết cấu hạ tầng kỹ thuật, sản phẩm, dịch vụ, quy trình, chiến lược, công nghệ, mạng ảo, công nghệ ảo, phòng thí nghiệm và thúc đẩy các ngành công nghiệp, công nghệ cao AI, IoT và Robot. Khuyến nghị CQĐT cần hình thành “Trung tâm đổi mới, sáng tạo”, xây dựng và thúc đẩy phát triển thị trường khoa học - công nghệ. Chính quyền đô thị phải thật sự trở thành trung tâm quy tụ, có sức hút mạnh mẽ nguồn lực giáo dục và đào tạo, văn hóa, nghệ thuật, kinh tế, công nghệ, thương mại, dịch vụ, từ đó nuôi dưỡng phát triển những công dân thông minh, nơi hội tụ mọi ý tưởng đổi mới, sáng tạo; kết nối, giao lưu hình thành một nền văn hóa đa dạng nhưng vẫn bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc.

Ba là, xây dựng hệ thống giám sát cung cấp minh chứng phục vụ cho hoạt động ra quyết định

Thiết lập hệ thống giám sát, quản lý, phân tích, xử lý, kết nối và chia sẻ thông tin thông qua trợ giúp của công nghệ thông tin, liên lạc giữa các tổ chức và các điểm quan sát trên toàn đô thị nhằm cung cấp minh chứng xác thực, hỗ trợ chính quyền ra quyết định quản lý. Thông tin được ghi nhận từ việc thiết lập hệ thống các cảm biến ảo, internet vạn vật, kết nối truyền thông thông minh và điện toán doanh nghiệp, tích hợp dữ liệu và thời gian thực từ các dịch vụ công cộng, sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu thô, mô phỏng và mô hình hóa. Khuyến nghị thành lập “Trung tâm giám sát thông minh” nhằm cung cấp minh chứng chuyên sâu, đầy đủ, bao quát toàn thành phố phục vụ hoạt động ra quyết định điều hành, hoạch định chính sách công.

Bốn là, thiết lập hệ thống cung cấp dịch vụ công tăng cường sự tham gia của người dân và lấy người dân là trung tâm

Xây dựng chính quyền điện tử nhằm thu hút người dân tham gia tương tác với chính quyền, vào công việc của thành phố, mục tiêu lấy người dân là trung tâm cung cấp dịch vụ công và tài nguyên trực tuyến, phù hợp với nhu cầu sử dụng dịch vụ của họ. Thông qua sự tham gia, tương tác, phản hồi và giám sát của các bên liên quan chính, dân chủ ở cơ sở được phát huy, các sáng kiến, ý kiến đóng góp của người dân được ghi nhận; vai trò kiến tạo, sáng kiến xây dựng chính sách, phát triển của CQĐT được điều chỉnh phù hợp; vai trò quản lý nhà nước, ban hành chính sách về CQĐT được đo lường, kiểm định tính hiệu quả. Chính quyền điện tử là đặc trưng của CQTM, cung cấp các kênh tham gia, tăng cường hiệu quả tương tác, cân bằng cung - cầu giữa người dân với chính quyền và giữa các bên liên quan, tăng cường ra quyết định tập thể, cách làm này phát huy tối đa dân chủ ở cơ sở. Khuyến nghị thành lập “Trung tâm thông tin chính quyền điện tử” nhằm thiết lập hệ thống tương tác cung cấp dịch vụ công cho người dân tốt hơn, thúc đẩy mối quan hệ thường xuyên, trực tuyến và thông minh hơn giữa công dân và chính quyền thành phố.

Năm là, thúc đẩy phát triển bền vững các đô thị

Các đô thị ở Việt Nam đang đối mặt với một số vấn đề đe dọa sự phát triển bền vững như quá tải dân số do di dân, đô thị hóa nhanh chóng, quản lý chất thải, khan hiếm tài nguyên, ô nhiễm không khí, biến đổi khí hậu, sức khỏe con người, tắc nghẽn giao thông và kết cấu hạ tầng cũ kỹ, không đầy đủ, xuống cấp. Chính quyền phải quan tâm giải quyết những vấn đề cấp bách như tiêu dùng bền vững, bảo đảm chất lượng không khí, chất lượng nước sinh hoạt và bảo tồn, tiêu thụ năng lượng, xử lý chất thải và mức độ tái chế, bảo vệ công trình xanh, tài nguyên thiên nhiên và các kết cấu hạ tầng liên quan như đường thủy, hệ thống cầu cống, cây xanh, không gian xanh. Tính bền vững là một khía cạnh quan trọng đặc trưng trong CQTM, đề cập đến ý nghĩa của tăng trưởng và phát triển bền vững lâu dài hệ sinh thái và cải thiện chất lượng cuộc sống cho các thế hệ trong đô thị. Khuyến nghị hình thành “Trung tâm điều hành phát triển bền vững đô thị” ứng dụng công nghệ quản lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, thúc đẩy phát triển bền vững, minh bạch, xây dựng văn hóa tổ chức, xây dựng chiến lược và linh hoạt trong chính sách công, quản lý chuỗi cung ứng trong khu vực công bền vững.

Sáu là, nâng cao hiệu suất, hiệu quả hoạt động

Ứng dụng mạnh mẽ công nghệ thông tin vào hỗ trợ hoạt động của chính quyền có thể đạt được các mục tiêu giảm chi phí và cải thiện chất lượng dịch vụ công, tích hợp dữ liệu, lập kế hoạch và cung cấp dịch vụ tốt hơn, đạt được kết quả quan trọng trong các lĩnh vực như giáo dục, y tế và nhiều lĩnh vực khác, đánh giá tốt hơn các mục tiêu chính sách trên toàn thành phố, đề cao trách nhiệm cá nhân, tập thể, thông tin công khai, toàn diện hơn. Một CQTM ngoài khía cạnh về công nghệ, còn tập trung hỗ trợ thiết lập các chính sách và quản lý, đặc biệt thiết lập đổi mới dựa trên các tiêu chuẩn, chuẩn mực. Chính quyền thông minh là chính quyền hành động, gia tăng hiệu quả, cải thiện dịch vụ công, gia tăng trách nhiệm, gia tăng giao tiếp, tương tác dựa trên hiệu suất thông tin, cải thiện sự hợp tác giữa các cá nhân và tổ chức khác nhau, gia tăng chia sẻ kiến thức và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân bằng cách giải quyết các vấn đề đặt ra. Nâng cao hiệu quả CQĐT là một khía cạnh quan trọng đặc trưng của CQTM, được đo lường thông qua các chính sách công đạt được giữa tiêu chuẩn đầu vào và kết quả đầu ra.

Các đại biểu tham quan gian hàng trưng bày sản phẩm công nghệ số tại Hội nghị thượng đỉnh Thành phố thông minh 2019 - Đà Nẵng với chủ đề “Xây dựng thành phố thông minh hơn, an toàn hơn bằng các giải pháp số”, ngày 23-10-2019_Ảnh: TTXVN

Xây dựng CQĐT như đã đề cập phần trên cũng là giải pháp nâng cao hiệu quả, mang lại lợi ích cho việc cung cấp, tiếp nhận và xử lý thông tin tự động trên toàn thành phố. Những lợi ích này là cơ sở để CQĐT cải cách chương trình quản lý công và đóng góp cho các mục tiêu chính sách rộng lớn hơn. Chính quyền điện tử cũng mang lại hiệu quả thiết thực như tự động hóa các quy trình thanh toán, mua sắm, quản lý lương và nguồn nhân lực, thu thập, xử lý và lưu trữ dữ liệu trùng lắp,... do đó, giảm chi phí giấy tờ, lưu trữ, hội họp và tối ưu hóa trong công việc. Chính quyền điện tử và tự động hóa có thể giảm đến khoảng 70% công đoạn thủ công, do đó, cấu trúc tổ chức bộ máy chính quyền giảm được những khâu trung gian do tinh gọn bộ máy.

Khuyến nghị hình thành “Trung tâm nâng cao hiệu suất, hiệu quả” nhằm triển khai ứng dụng công nghệ, nghiên cứu, tạo ra công việc mới, phát hiện những vấn đề bất hợp lý trong ban hành và thực thi chính sách, từ đó đề xuất chính sách thông minh hơn, khắc phục những rào cản làm giảm hiệu suất, hiệu quả.

Bảy là, thúc đẩy công bằng, bình đẳng

Công bằng, bình đẳng là một khía cạnh quan trọng, đặc trưng cho CQTM nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống cho tất cả người dân, loại bỏ sự bất bình đẳng. Xây dựng CQĐT cần chú trọng thúc đẩy mức độ tương tác và tiếp cận thông tin cao, tạo điều kiện để người dân bình đẳng trong tiếp cận thông tin thông qua công nghệ tiên tiến, bảo đảm người dân có quyền truy cập sử dụng dịch vụ giáo dục, đào tạo và các dịch vụ khác, thúc đẩy khả năng tiếp cận giữa các cộng đồng, các nhóm, cá nhân. Việc sử dụng các công cụ công nghệ thông tin, dữ liệu và các chiến lược phù hợp có thể giúp thúc đẩy công bằng, bình đẳng xã hội.

Tám là, thúc đẩy tinh thần kinh doanh

Kinh tế của thành phố thông minh là kinh tế tri thức có hàm lượng chất xám cao, nhấn mạnh đến nghiên cứu và phát triển, đổi mới công nghệ và chuyển giao công nghệ để thúc đẩy các ngành công nghiệp đổi mới, có liên quan đến sự phát triển của các ngành công nghệ cao, các ngành công nghiệp sáng tạo. Do đó, CQĐT cần chú trọng xây dựng môi trường kinh doanh thân thiện, công bằng cho các chủ thể tham gia thị trường, khuyến khích và nuôi dưỡng vững chắc sự đổi mới, khoa học và sáng tạo trong bối cảnh mở rộng kinh tế tri thức, thúc đẩy các ngành công nghiệp sáng tạo như kỹ thuật số và nghệ thuật phát triển mạnh; thu hút các doanh nghiệp mới và mạnh tham gia thị trường, liên kết chặt chẽ giáo dục đại học và lực lượng lao động tri thức để hỗ trợ phát triển kinh tế bền vững. Xây dựng CQTM không những tập trung trong lĩnh vực chính quyền số, phương tiện công nghệ và các sáng kiến của công nghệ thông tin thông minh mà còn chú ý các khía cạnh khác như năng lực cạnh tranh đô thị, phúc lợi, tăng trưởng, giáo dục, y tế, giao thông vận tải, truyền thông và sử dụng sáng tạo công nghệ để thúc đẩy người dân tham gia đóng góp, xây dựng, quản trị đô thị. Khuyến nghị chính quyền tập trung vào việc tạo môi trường kinh doanh thân thiện và hệ sinh thái kinh doanh hấp dẫn, cạnh tranh và hợp tác để nâng cao năng lực, đổi mới sáng tạo và đích đến là các bên tham gia thị trường cùng thắng. Ủng hộ tinh thần kinh doanh, hoài bão khởi nghiệp, công bằng cho mọi thành phần kinh tế tham gia thị trường.

Chín là, xây dựng chính quyền cởi mở

Chính quyền minh bạch, trách nhiệm giải trình, bảo đảm cung cấp thông tin hoạt động cho người dân, ra quyết định có căn cứ, tính chính xác thông tin của chính quyền làm cho người dân tin tưởng vào chính quyền hơn, tăng thêm sức mạnh phòng, chống tham nhũng. Ứng dụng công nghệ thông tin được xem là một phương tiện hiệu quả và tiện lợi để thúc đẩy sự cởi mở, minh bạch và giảm tham nhũng. Khuyến nghị chính quyền tập trung xây dựng chính quyền điện tử và các dự án minh bạch, trách nhiệm; cải thiện quyền truy cập của người dân vào thông tin các dịch vụ công, giúp chính quyền cởi mở, minh bạch và có trách nhiệm hơn, do đó, tạo niềm tin của người dân, doanh nghiệp và các bên liên quan khác đối với chính quyền.

Mười là, xây dựng chính quyền có khả năng phục hồi

Trong bối cảnh hội nhập, tình hình trong nước và quốc tế luôn diễn biến phức tạp, đô thị là những điểm nút luôn đối mặt ngày càng tăng với những cú sốc kinh tế, tác động môi trường bên ngoài, các sự kiện cực đoan, tình huống khẩn cấp. Công nghệ thông tin và truyền thông đóng một vai trò quan trọng trong tất cả các giai đoạn xử lý khẩn cấp: chuẩn bị, ứng phó, phục hồi và giảm thiểu/tái thiết. Khuyến nghị chính quyền hình thành “Trung tâm ứng phó, xử lý tình huống khẩn cấp” nhằm giảm thiểu tác hại và thích nghi tốt hơn với những thay đổi, gia tăng khả năng phục hồi, chống lại sự gián đoạn và tăng cường hiệu quả quản lý tình huống khẩn cấp. Chính quyền thông minh sẽ có thể phục hồi nhanh chóng và thiết lập lại hoạt động bình thường, bao gồm thông tin và dịch vụ cho người dân, doanh nghiệp và các dịch vụ khác cho các bên liên quan.

Mười một là, công nghệ và khả năng ứng dụng

Công nghệ được xem là trung tâm hình thành CQTM, phổ biến như: công nghệ không dây và ảo, hệ thống phổ biến, kết cấu hạ tầng, dịch vụ di động, băng thông rộng, các mạng máy tính, các kiến trúc dịch vụ, các công nghệ mới và mới nổi. Trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới, nhiều công nghệ mới ra đời như công nghệ xử lý dữ liệu lớn, dữ liệu chính quyền mở, mạng xã hội, blog, thiết kế web, chính quyền di động, ứng dụng điện thoại thông minh, điện toán đám mây, cảm biến và các hình thức khác... nên khả năng ứng dụng công nghệ vào CQĐT đã liên tục phá vỡ cấu trúc quản lý nhà nước của các cơ quan hành chính khu vực công. Chính quyền đô thị trên khắp thế giới đang áp dụng các công cụ và ứng dụng công nghệ khác nhau để tiếp cận, cung cấp và tự tổ chức thông tin theo cách đối phó với những thay đổi nhanh chóng của công nghệ. Khả năng ứng dụng công nghệ từ thiết bị di động thông minh đến phương tiện truyền thông xã hội, công nghệ thông tin giả định, sự tham gia chính quyền điện tử, các ứng dụng công nghệ thông minh khác làm cho chính quyền trở nên minh bạch, tinh gọn và thông minh hơn. Khuyến nghị chính quyền hình thành “Trung tâm khả năng ứng dụng công nghệ và cải cách hành chính” nhằm triển khai nghiên cứu khả năng ứng dụng công nghệ vào cải cách hành chính, xác định các cấp độ, tầng nấc chính quyền trong cấu trúc quản lý nhà nước và cơ cấu tổ chức bộ máy phù hợp của CQĐT. Sự phù hợp giữa khả năng ứng dụng công nghệ và cấu trúc chính quyền thành phố là yếu tố quan trọng, cung cấp kiến thức cần thiết và năng lực để lựa chọn, thực hiện và sử dụng các công cụ, chiến lược công nghệ thông tin và các ứng dụng để làm cho chính quyền trở nên thông minh hơn.

Chính quyền thông minh là một khái niệm đa chiều, trong đó mỗi chiều có thể kết hợp nhiều yếu tố khác nhau để đạt “sự thông minh”. Ứng dụng tiến bộ công nghệ nhằm đối phó với những rào cản phát triển đô thị là sự cần thiết để chính quyền trở nên thông minh hơn. Bên cạnh những tiến bộ công nghệ, sáng tạo trong quản lý và chính sách cũng rất cần thiết khi xây dựng CQĐT. Vì vậy, trong quá trình triển khai cần lưu ý đến sự kết hợp các sáng kiến khác nhau để từ đó thiết kế một tổ hợp sáng kiến phù hợp trong bối cảnh cụ thể cho mỗi cấp chính quyền.

Trên thực tế, quá trình phát triển của bất kỳ hệ thống vận hành nào cũng không tránh khỏi những bất cập, hạn chế cần được đổi mới, cập nhật, cải tiến liên tục để hệ thống trở nên hoàn thiện, thông minh hơn. Hiện nay, nhiều đô thị ở Việt Nam đang đối diện những khó khăn, hạn chế, cần có sự lựa chọn đúng đắn để tiến hành đổi mới, cải tiến. Những khuyến nghị trên đây cung cấp thêm cơ sở khoa học cho việc xây dựng CQĐT hướng đến CQTM ở Việt Nam theo cách tiếp cận đa chiều./.

Theo TS. NGUYỄN VĂN VẸN/Tạp chí Cộng sản