Tam đình Đông Bắc - 'cột mốc' văn hóa bên bờ Biển Đông

Mái đình Quan Lạn ở huyện đảo Vân Đồn, Quảng Ninh. Ảnh: TTH

Từ triều Nguyễn, thế kỷ 19, chức năng của một cảng biển thương mại tại Vân Đồn không còn nữa. Khi vai trò của thương cảng chấm dứt, những người dân làm nghề đánh cá và vận tải biển của khu vực này buộc phải chuyển đổi, ly tán đi nhiều nơi và đây là biến động lớn nhất trong lịch sử khu vực Vân Đồn khiến cho các trầm tích văn hóa giai đoạn này không còn phát triển. May mắn là còn lại những di tích văn hóa như đình Quan Lạn, ngôi đình được giới sử học đánh giá là một trong số những đình cổ kiến trúc đẹp nhất còn lại của Việt Nam.

Hơn thế, đình nằm trên một hòn đảo, chứng tỏ người Việt không ngại cư trú và sinh sống áp sát biển khơi sóng gió, cách trở sông nước. Ngôi làng biển còn trù phú bởi đình làng có kiến trúc đặc sắc, to rộng và trang nghiêm. Quan Lạn được chọn làm trung tâm làng biển, xung quanh đó là nhiều hòn đảo khác có người sinh sống. Bởi lẽ nơi này có đất bằng trồng được lúa nước, có đất cát trồng màu, có cảng khuất gió để neo tàu thuyền. Khu vực này thường gọi là Làng Vân nổi tiếng với con sông Mang, tương truyền là tên gọi vùng biển giữa nhiều hòn đảo nơi vị tướng trấn ải Trần Khánh Dư chỉ huy đánh trận hải chiến vang lừng trong lịch sử chiến thắng quân Nguyên năm 1288.

Sông Mang là một lạch biển nằm giữa cụm đảo Quan Lạn, Ba Mùi ở phía Đông Nam, một bên là cụm đảo Trà Bàn, Trà Ngọ ở phía Tây Bắc. Toàn bộ các cụm đảo này nằm trong vịnh Bái Tử Long của huyện đảo Vân Đồn. Vì vậy, đình Quan Lạn trong khu vực này hiện nay quý giá ở chỗ mang dáng dấp của một thời kỳ lịch sử còn hiện hữu. Hơn thế, đó là “cột mốc” thể hiện sự can trường, dũng cảm của người dân vùng biển, chứa cả lịch sử dựng nước và giữ nước, đánh giặc lập làng của người Vân Đồn.

Đình Quan Lạn nguyên bản dựng lên bằng gỗ mần lái - một loại gỗ già mọc trên núi đá. Một số bộ phận khác của đình Quan Lạn được ghép từ các chi tiết cũ của một ngôi đình cổ xưa là đình Cái Làng. Người Cái Làng dựng đình của họ và trải qua biến động của lịch sử, Quan Lạn được chọn là nơi định cư lâu dài và lúc đó, đình Quan Lạn mới được dựng lên.

Người dân cứ cư trú ở đâu, ngôi đình lại được dỡ ra mang đi theo tới đó. Theo người dân địa phương kể lại, ngôi đình ở thời biến động đó đã di chuyển ít nhất 3 lần. Ngôi đình hiện nay hướng mặt ra biển lớn, nằm ngay cạnh một khu dân cư đông đúc có chợ và cảng. Nguyên bản, đình xây dựng ngay bên bến thuyền. Bến thuyền này mang tên là bến Đình và trở thành tên của khu dân cư cho đến ngày nay. Chỉ cần đặt chân lên đảo, đi qua cửa đình Quan Lạn để vào làng, bất cứ ai cũng cảm thấy làng đảo này thân thuộc, gần gũi, như bất cứ làng quê nào của người Việt.

Đình Quan Lạn xây dựng theo kiểu chữ khẩu gồm: Bái đường 7 gian phía trước và 3 gian hậu cung phía sau. Đây cũng là kiểu kiến trúc phổ biến dành cho đình làng. Đình Trà Cổ vẫn còn nguyên vẹn kiến trúc sắc nét của nghệ thuật ghép gỗ bằng chốt mộng. Mái đao, vì kèo, của võng chạm khắc tinh xảo mang hồn cốt của bàn tay khéo léo người thợ mộc đào hoa xưa. Tinh túy của nghệ thuật là ở trong dân. Hàng năm lễ hội đình Trà Cổ nơi biên ải còn là niềm tự hào về chủ quyền, quốc gia dân tộc Việt Nam.

3 ngôi đình Trà Cổ, Quan Lạn và Phong Cốc đều hướng ra biển đón gió. Đình Trà Cổ nằm ở vị trí địa đầu đất nước, như một cụm neo văn hóa, giữ lại vốn truyền thống, thể hiện nét văn hóa độc đáo của dân tộc. Đặc biệt là ngôi đình cổ Phong Cốc hiện nằm ở xã Phong Cốc, đảo Hà Nam của huyện Yên Hưng. Vùng đất này có nguồn gốc xa xưa là do quai đê lấn biển mà thành. Những người lập làng đầu tiên là người từ Thăng Long xưa di cư tới đây biến nơi này thành mảnh đất giàu văn hóa, văn hóa dòng họ, thân tộc đặc sắc và đóng góp cho sự phát triển của cả một vùng cửa sông Bạch Đằng, vịnh Hạ Long của Quảng Ninh và vùng cảng Hải Phòng.

Vài năm gần đây, đình Phong Cốc được giữ gìn, bảo tồn nghiêm ngặt. Nằm giữa khu vực dân cư đông đúc, đình Phong Cốc từng bị vây hãm bởi một chợ trung tâm lúc nào cũng nườm nượp người mua kẻ bán. Di dời chợ đi nơi khác và giải phóng không gian thanh tịnh cho đình Phong Cốc là cố gắng của đơn vị quản lý di sản cũng là điều minh chứng cho cách ứng xử với các di sản văn hóa đặc biệt có giá trị đã được điều chỉnh phù hợp. Phẩm cấp của đình Phong Cốc được nâng lên đúng tầm, như một điểm tựa văn hóa của quần thể dân cư sống trong nhiều di tích, nhiều đình chùa miếu mạo, di sản cổ ở đây.

Điều thú vị với các chuyên gia nghiên cứu là cả 3 ngôi đình này đều được xây dựng bởi những Tiên công, Thành hoàng làng, những người có công khai phá, có ý chí làm nên vùng đất mới, lập làng và có ước vọng định cư lâu dài sống dựa vào biển khơi. Ý chí hướng biển của người Việt thể hiện rất rõ trong cách chọn lựa nơi cư trú. Có một chi tiết rất đáng lưu ý là trong các ghi chép lịch sử để lại, các ngôi đình từng thờ phụng các vị tướng anh hùng đánh giặc giữ nước. Điển hình là đình Quan Lạn thờ tướng Trần Khánh Dư. Khi xây dựng đình làng, đình chỉ thờ Thành hoàng lập làng. Tuy nhiên, do thời tiết biến đổi, giặc giã tàn phá, ngôi nghè thờ Trần Khánh Dư bị hư hại, người dân di bàn thờ của vị tướng trận mạc này vào trong đình và thờ như một vị thành hoàng làng, chứ không phải Trần Khánh Dư là thành hoàng làng biển như nhiều người lầm tưởng.

Việc thờ các vị tướng đánh giặc giữ nước còn mang đặc tính tín ngưỡng của người Việt ta. Người dân muốn có điểm tựa tinh thần là oai linh của vị tướng lừng lẫy, đặng xua đi những sợ hãi trong mưu sinh với sóng, gió biển khơi. Niềm tự hào của những người trụ vững với biển, với làng biển cũng nằm ở đó. Khi nào đình làng còn tồn tại thì làng biển còn đó, người làng cũng còn an ổn làm ăn sinh sống. Hiện nay, cả 3 ngôi đình đều đắc địa ở các trung tâm văn hóa vùng, các khu vực có cảnh quan đẹp bên bờ biển Đông Bắc.

Trương Thúy Hằng