Tác phẩm hay?

Cốt truyện hay và ly kỳ quá, không tài nào đoán được cái kết của câu chuyện, tác giả giỏi quá, người khác nêu ý kiến. Đọc xong tác phẩm, nó khiến tôi rất buồn, một người khác nhận xét. Văn hay, hay lắm, câu chữ cừ khôi, thêm một ý kiến nữa...

Cái sự yêu thích tác phẩm vô cũng khác biệt nên tôi nghĩ rằng, nếu phải chọn được một danh sách chung, có độ 10 cuốn tiểu thuyết của các nhà văn Việt được đa số độc giả yêu thích là rất khó. Phải có một số lượng tác phẩm lớn để khảo sát hoặc đa số độc giả có một sự gần gũi về gu thẩm mĩ.

Nhưng nói như thế chẳng nhẽ không có một tiêu chí nào để đánh giá tác phẩm hay sao ư? Ta thử xem những yếu tố nào người ta thường cho là tác phẩm hay nếu bản thân nó sở hữu những phẩm chất dưới đây.

1. Sự cảm động. Tôi quan sát và thấy rằng, tiêu chí này được khá nhiều người đồng tình. Một tác phẩm hay là một tác phẩm cảm động. Ví dụ đọc "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố, người đọc không thấy cảm động vì cái cảnh chị Dậu phải bán con, bán chó để cứu chồng hay sao? Có những cảnh cảm động, tác phẩm rất dễ được đồng thuận là tác phẩm hay và dường như nó là yếu tố tác động vào tâm lý người đọc rất mạnh.

2. Sự ly kỳ, lôi cuốn. Đây cũng là phẩm chất rất dễ được công nhận. Tác phẩm sở hữu một sự ly kỳ, lôi cuốn sẽ khiến người đọc không muốn buông sách. Họ đọc và bị cuốn theo những tình tiết của tác phẩm, hết đoạn này đến đoạn khác, hết hành động này tiếp theo hành động khác. Những tác phẩm kiểu này thường có ở dòng văn học trinh thám và những tác giả mạnh về cốt truyện. Ví như cuốn tiểu thuyết lừng danh "Tên của đóa hồng" của Umberto Eco kể về sự truy tìm kẻ giết người trong một mê cung sách vô cùng kỳ thú. Người đọc choáng ngợp với sự miêu tả vô cùng bí hiểm về những cuốn sách cổ hoặc các dị nhân sống khép kín trong nhà thờ. Hay hàng loạt tác phẩm của của Dan Brown như: "Mật mã Da Vinci", "Biểu tượng thất truyền", "Hỏa ngục"... với cốt truyện ly kỳ, hấp dẫn.

3. Văn hay, kỳ công của câu chữ. Một tác phẩm được viết ra bởi một thứ văn đẹp hay kỳ công bao giờ cũng nhận được rất nhiều sự yêu mến. Ở Việt Nam, tiêu biểu cho phong cách này có thể kể đến Nguyễn Tuân với tiểu thuyết “Tâm sự của nước độc” bản nguyên bản viết năm 1945 và tập truyện “Vang bóng một thời”. Đọc văn của Nguyễn Tuân ai mà không nể phục sự tài hoa và sự cầu kỳ câu chữ của nhà văn họ Nguyễn. Cảm giác những câu chữ đều được tác giả gọt giũa, chọn lựa rất tỉ mỉ như một người thợ kim hoàn lành nghề. Và những tác phẩm kể trên từ lâu đã được liệt vào những viên ngọc sáng của nền văn học Việt Nam.

4. Nói cho người ta hiểu một điều gì đó có ý nghĩa. Phẩm chất này có vẻ hơi mơ hồ nhưng thực ra là một điều dễ thấy. “Alexis Zorba-con người hoan lạc” của Nikos Kazantzaki bảo cho người ta rằng, chúng ta nên vui thú càng nhiều trong phạm vi có thể càng tốt vì cuộc sống ngắn lắm và u buồn, tự giam hãm mình thì cuộc đời chán ngắt. Tác giả xây dựng hình tượng một ông già vui tính và đầy lãng tử trong cuộc sống, có lẽ sẽ truyền cảm hứng cho rất nhiều người về cách sống lạc quan, nhân văn và thú vị. Còn những tiểu thuyết mang tính triết luận của Milan Kundera như: “Sự bất tử”, “Đời nhẹ khôn kham”... dạy chúng ta khá nhiều về cách cư xử trong một cuộc đời con người như sự bất tử, sự phản bội, ý nghĩa nặng nhẹ của cuộc đời cùng với những suy ngẫm rất có ích về thời cuộc.

5. Sự độc đáo, khác lạ. Nếu như người đọc vẫn quen với những món truyền thống, bỗng một ngày đọc một tác phẩm thấy nó vô cùng khác lạ, người ta sẽ choáng ngợp về nó. “Trăm năm cô đơn” của G.Marquez là một ví dụ điển hình. Nào là người mọc đuôi, người bay, mưa ròng rã suốt mấy tháng liền... những cái có vẻ như chưa từng gặp ở một tác phẩm tương tự trong văn học hiện đại.

Tôi chỉ đưa ra 5 tiêu chí kể trên để định dạng một tác phẩm hay vì nhiều hơn thì loãng và có lẽ cũng không thật đặc trưng. Nhưng chắc chắn sẽ có người phản bác rằng, những tác phẩm nêu làm ví dụ kể trên, tôi thấy chúng không thật hay. Tôi sẽ không ngạc nhiên về những chất vấn đó, bởi sự đọc, gu thẩm mỹ, tầm đón đợi của mỗi cá nhân là vô cùng khác nhau. Thậm chí có những tác phẩm trước đây tôi thấy hay mà giờ không thấy hay chút nào nữa hoặc ngược lại. Khi có sự thay đổi về nhận thức, đặc biệt là sự trưởng thành về sự đọc, gu thẩm mỹ thì danh sách sẽ còn bị xáo trộn. Danh sách những cuốn sách hay của tôi từ thời ấu thơ đến bây giờ đã bị thay đổi rất nhiều. Thôi thì bây giờ ta tạm thời chấp nhận kết quả của sự nhận thức ở một thời điểm nhất định đang được viết.

Nhưng như thế, có lẽ tôi lại gieo một mối hoang mang khác. Vậy chúng ta sẽ không bao giờ có một danh sách những cuốn sách hay vĩnh cửu ư? Những tác phẩm coi là kinh điển của văn học nhân loại hay dân tộc thì xếp vào đâu, chúng có bị thay đổi không. Tôi tin chắc rằng, dù có sự khác biệt đến thế nào thì ta vẫn tìm được sự đồng thuận tương đối. Ta vẫn thường thấy danh sách những cuốn sách hay nhất mọi thời đại, hay nhất thế kỷ 19, hay nhất thế kỷ 20, hay nhất của văn học Mỹ, văn học Pháp, văn học Anh... do các tờ báo chuyên văn học, thư viện hoặc một cơ quan nào đó đứng ra tổ chức. Và tôi tin rằng đa số người đọc tin vào những danh sách này. Ví dụ, tôi đã rất tin tưởng một cuộc bầu chọn năm 2007 lấy ý kiến 125 nhà văn của tờ báo Raleigh News and Observer về những tác phẩm hay nhất mọi thời đại. Trong cuộc bầu chọn của những người viết này, tiểu thuyết “Anna Karenina” của Lev Tolstoy được bầu chọn là cuốn tiểu thuyết hay nhất mọi thời đại. Tất nhiên, sự bầu chọn này nếu tổ chức ở một thời điểm khác, ví dụ bây giờ chẳng hạn, và không phải ở nước Mỹ, mà ở nước Pháp, nước Đức, nước Anh, nước Nhật... và với những công chúng khác thì chắc chắn ta sẽ có một danh sách có thể hoàn toàn khác.

Nhưng dù sự biến thiên có lớn đến mức nào thì bây giờ ai có thể phủ nhận được giá trị của những cuốn “Anna Karenina” của Lev Tolstoy, “Chí Phèo” của Nam Cao... Bỏ qua sự đố kỵ về nghề nghiệp là điều rất dễ xảy ra trong giới người viết và loại trừ những trường hợp muốn đi ngược đường để gây ấn tượng, thì với đông đảo công chúng, những tác phẩm kể trên chắc chắn là những tác phẩm hay dù thời gian và nhận thức có thay đổi thế nào.

HÀ NINH