Sự thật về 'nút bấm' kiểm soát kho vũ khí hạt nhân của Tổng thống Hoa Kỳ

Sử gia Wellerstein nhấn mạnh: “Thực sự không có cái nút bấm nào ở đây cả. Chưa từng nghe nói có nó. Đó là một ý tưởng rõ là kỳ quặc! Nó chỉ là một phép ẩn dụ cho phép người Mỹ nghĩ về công nghệ, sự tiện lợi và thiếu kiểm soát của chúng ta”.

“Nút bấm hạt nhân” của Harry Truman

Ý tưởng về cái nút có thể nhanh chóng hủy diệt các quốc gia hay thậm chí cả thế giới đã xuất hiện tại một thời điểm ngay cả trước khi phát minh ra vũ khí hạt nhân. Tham chiếu đầu tiên của sử gia Wellerstein đã tìm thấy trong nghiên cứu của ông, là một câu chuyện trinh thám của Pháp, trong đó kể rằng nhà phát minh Thomas Edison đã nhấn một cái nút phát ra luồng điện hủy diệt cả thế giới.

Trong suốt thập niên 1920, các nhà vật lý đã bác bỏ tiền đề về một cái nút có thể hủy diệt nhân loại và cho rằng đó là sự phóng đại. Cuộc Chiến tranh thế giới thứ II (ĐCTG II) đã lồng ghép ý tưởng về “chiến tranh nhấn nút”, nhưng lần này nó là sự kết hợp với mối hiểm họa của một vụ nổ hạt nhân, ý tưởng đó đã ăn sâu vào tâm thức công chúng và nền văn hóa đại chúng.

Đối với sử gia Wellerstein, ý tưởng về hủy diệt mức độ hạt nhân có thể đồng hành bằng một hành động đơn giản như là nhấn một chiếc nút tạo nên một vụ “khủng bố hạt nhân” đã định hình chính trị thế giới kể từ khi vũ khí hạt nhân được công bố vào tháng 8-1945.

Kể từ đó mỗi đời tổng thống lại có quyền ra lệnh sử dụng vũ khí hạt nhân, dù thực tế là chỉ có Harry Truman đã sử dụng nó. Khả năng độc đáo này đã giúp định hình quyền tổng thống hiện đại. Ngày hôm nay, công chúng quan tâm đến quyền lực của vị tổng tư lệnh gọi một cú điện thoại ra lệnh sử dụng vũ khí hạt nhân, theo sử gia Wellerstein. Ban đầu quyết định đó đã được tuân theo bởi quân đội của tổng thống.

Bìa tạp chí TIME có đặc tả hình ảnh việc Thomas Edison phát minh ra bóng điện và một ý tưởng nút bấm tạo ra dòng điện hủy diệt cả thế giới.

Có rất ít người tỏ ra hoài nghi nghiêm túc rằng tại sao lại kiểm soát vũ khí hạt nhân và nó phải khác với kiểm soát các loại vũ khí thông thường. Thời gian trôi đi, bản thân Harry Truman cũng như những người viết tiểu sử về ông đã mặc nhiên chấp nhận khái niệm “nút bấm” theo một cách trực tiếp hay gián tiếp, rằng chỉ có tổng thống mới có quyền ra lệnh ném bom.

Có một thực tế rằng Harry Truman đã phê chuẩn miệng cho quân đội Mỹ thả bom ở Nhật Bản, nhưng theo sử gia Wellerstein, mệnh lệnh quân đội đã được soạn thảo bởi tướng Leslie Groves, sĩ quan chính của Dự án Manhattan, và mệnh lệnh đó được ký bởi Bộ trưởng Chiến tranh Henry Stimson.

Tuy nhiên, sau khi ném bom 2 thành phố Hiroshima và Nagaski, Harry Truman đã thay đổi cách giải quyết vấn đề. Sử gia Wellerstein cho biết: “Đột nhiên Truman nhận ra rằng có một số thứ mà ông không muốn giao cho quân đội”. Sử gia William Johnston viết rằng “quyết định đầu tiên của Harry Truman về bom hạt nhân đã diễn ra vào ngày 10-8-1945, tức chỉ 1 ngày sau vụ ném bom Nagasaki”. Lúc đó, quả bom thứ ba đã được lên kế hoạch.

Một bản ghi nhớ từ tướng Leslie Groves gửi cho tướng George C. Marshall, khi đó ông là Tham mưu trưởng lục quân Hoa Kỳ, có ghi chú rằng “quả bom kế tiếp cùng loại sẽ được mang tới mục tiêu khi có thời tiết thuận lợi sau ngày 24-8-1945”. Nhưng bên dưới bản ghi nhớ lại kèm một dòng chú thích: “Nếu không có thẩm quyền của tổng thống, không nên ném bom bên trên lãnh thổ Nhật Bản”.

Va li kích hoạt vũ khí hạt nhân chiến lược luôn theo sát các Tổng thống Mỹ hiện nay.

Harry Truman cho rằng ý tưởng hủy diệt “10 vạn người khác là quá khủng khiếp”, dẫn bài viết của ông Henry Wallace, Bộ Thương mại Mỹ trong cuốn nhật ký của ông.

Bằng việc chịu trách nhiệm tung ra mệnh lệnh khởi động, Harry Truman còn bắt đầu một truyền thống cho các đời tổng thống kế tiếp quyền lực sử dụng hạt nhân, nhưng nó không được dàn xếp chính thức. Khoảng tháng 11-1950, vào đầu những tháng của cuộc Chiến tranh Triều Tiên, Harry Truman đã chỉ định rằng ông đang xem xét việc sử dụng vũ khí hạt nhân, dẫn lời học giả Se Young Jang.

Tại một cuộc họp báo, Truman đã nêu ra khả năng này và ông cũng chỉ định các tướng lĩnh quân đội nên kiểm soát vũ khí. Các phóng viên Mỹ đã đặt câu hỏi về ý tưởng trao quyền hạt nhân cho quân đội, đặc biệt là nhân vật “máu mặt” tướng Douglas MacArthur. Công luận kêu réo phản đối. Sau sự cố này, Nhà Trắng nhanh chóng phát đi một thông cáo rằng “chỉ có tổng thống mới có quyền sử dụng bom nguyên tử và không ủy quyền cho bất kỳ ai”.

Ngay cả khi tướng MacArthur sau đó đề nghị bom hạt nhân như một sự lựa chọn của quân đội thì Truman cũng khước từ ủy quyền này, sự từ chối đó nhằm kiện toàn sức mạnh của tổng thống, theo bà Se Young Jang.

Bí mật hạt nhân thời Kennedy

Bản chất vũ khí của Tổng thống Mỹ đã thay đổi nhanh chóng sau các vụ ném bom hạt nhân ở Hiroshima và Nagasaki. Năm 1948, những loại vũ khí hạt nhân mới đã được thử nghiệm bởi Ủy ban Năng lượng nguyên tử (AEC), đơn vị kế nhiệm Dự án Manhattan. Vào cuối năm 1952, theo bà Alice Buck từ Bộ Năng lượng Mỹ thì các loại vũ khí nhiệt hạch lần đầu tiên được thử nghiệm.

Vào thời Tổng thống Dwight D. Eisenhower nắm quyền Nhà Trắng vào năm 1953, Mỹ nắm trong tay hàng trăm quả bom hạt nhân, một số chúng đang nằm ở một số quốc gia đồng minh với Mỹ gần kề biên giới Nga.

Các phương pháp chuyển giao bom đã đạt thuận lợi đáng kể vào thời kỳ đó. Trong thời kỳ diễn ra ĐCTG II, máy bay là phương tiện duy nhất chở bom hạt nhân với dung tích nhiên liệu giới hạn, và bản thân bom được xử lý bằng tay bởi các kỹ thuật viên lão luyện, theo lời sử gia Wellerstein. Nhưng vào thời điểm Harry Truman rời Nhà Trắng, quân đội Mỹ đã có các loại máy bay ném bom bay nhanh hơn và nhận tiếp nhiên liệu giữa bầu trời, cũng như các loại tên lửa hạt nhân đất đối đất.

Tốc độ phát triển hạt nhân nhanh chóng đã giúp định hình quyền quyết định của thời đại Eisenhower và trao quyền cho các sĩ quan quân đội phát động một cuộc tấn công hạt nhân mà không cần sự phê chuẩn trực tiếp của Tổng thống. Sử gia Wellerstein giải thích: “Dưới thời đại Eisenhower, họ lo sợ về khả năng tấn công nhanh của người Liên Xô”.

Sử gia Wellerstein nói thêm: “Vào thời kỳ cầm quyền Nhà Trắng của Tổng thống John F. Kennedy vào năm 1961, đang có một sự khó chịu với ý tưởng về việc khó kiểm soát hạt nhân. Chính quyền Kennedy đã sáng tạo ra một hệ thống linh hoạt cho phép khi nào thì có thể ra lệnh và triển khai bom hạt nhân. Chuyện này không cần phải được thông qua như pháp luật. Chính sách này có thể chuyển giao nhanh chóng giữa các chính quyền”.

Va li kích hoạt vũ khí hạt nhân chiến lược luôn theo sát các Tổng thống Mỹ hiện nay.

Giới sử gia đã có thể xâu chuỗi nhiều thông tin đắt giá. Chính quyền Kennedy đã đặt cơ chế bảo vệ tốt hơn đối với các loại vũ khí triển khai trong nội địa và ngoài lãnh thổ Mỹ, thiết lập các ổ khóa gọi là Liên kết hành động tùy ý (PALs)nhằm ngăn ngừa bất kỳ thành viên nào của quân đội được phát động vũ khí hạt nhân trước mà không thông qua ý kiến của Tổng thống, hoặc các nước giữ vũ khí của Mỹ được quyền tiếp quản công nghệ hạt nhân cho họ.

Chính quyền Kennedy cũng tạo ra cái gọi là Kế hoạch tác chiến tích hợp đơn lẻ (SIOP), một kế hoạch thống nhất trong trường hợp nổ ra chiến tranh hạt nhân, phiên bản này ngày hôm nay đang sử dụng. Trước khi tạo ra SIOP, mỗi nhánh quân đội Mỹ lại có riêng cho họ một kế hoạch chiến tranh hạt nhân, và họ chỉ có 1 sự lựa chọn: hủy diệt hàng loạt.

Kennedy xây dựng hoàn công SIOP vào cuối nhiệm kỳ của Eisenhower, và quyết định rằng SIOP nên bao gồm nhiều kế hoạch tấn công với các quy mô khác nhau nhằm giúp cải thiện khả năng bị phá hủy tiềm tàng và làm cho chiến tranh hạt nhân trở nên linh hoạt hơn.

Kennedy đã nói về vấn đề chống lại vũ khí hạt nhân vào những ngày đầu nhiệm kỳ của ông và thậm chí cả trước đó. Một số thay đổi đã diễn ra trước cuộc Khủng hoảng tên lửa Cuba (CMC) vào năm 1962, và chính CMC đã làm đẩy nhanh sự thay đổi và tạo thêm động lực cho Tổng thống nhằm củng cố quá trình chiến tranh hạt nhân.

Năm 1962, Kennedy đã xây dựng ra một thứ mệnh lệnh mà ông gọi nó là “bóng đá hạt nhân” để theo ông đi khắp mọi nơi. Một số thay đổi trong chính quyền Kennedy mà phải mất tới mấy thập niên sau đó mới hoàn thành được, sử gia Wellerstein nói, nhưng thái độ kiểm soát hạt nhân của Tổng thống đã bắt đầu vào thập niên 1960.

Theo ông Peter Feaver, một khoa học gia chính trị tại Đại học Duke (Bắc Carolina, Mỹ) thì kể từ thời kỳ của Harry Truman, quá trình mà tổng thống ra lệnh một cuộc tấn công hạt nhân đã “trở nên mạnh mẽ và cứng rắn hơn”. Theo ông Feaver thì một số quyết định quan trọng từ hồi thập niên 1940 vẫn còn hoạt động đến hôm nay.

Nhà khoa học Peter Feaver kết luận: “Quyết định bắn 1 viên đạn có thể nằm trong tay nhiều binh sĩ. Nhưng không thể áp dụng như thế với vũ khí hạt nhân”.

Nguyễn Thanh Hải (tổng hợp)