Quan niệm về gia đình hạnh phúc của người Việt qua ca dao tục ngữ

Ảnh minh họa (nguồn: giadinhvanhoa.com)

Tự bao đời nay, trong tâm thức của người Việt, hạnh phúc luôn được vun trồng và hình thành từ đạo lý, nghĩa tình. Lòng tôn kính với ông bà, cha mẹ và những người đã khuất đã hình thành nên tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, một nét đặc sắc trong văn hóa Việt Nam. Bao thế hệ người Việt Nam đã lớn lên từ bài học giản dị qua lời ru của mẹ, của bà:

"Con người có tổ có tông

Như cây có cội như sông có nguồn".

Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, có biết bao câu ca dao, tục ngữ về gia đình và những thành tố quan trọng để làm nên gia đình hạnh phúc. Trong quan niệm của cha ông, gia đình hạnh phúc là gia đình hòa thuận, con cháu hiếu thảo với ông bà cha mẹ, anh chị em yêu quý lẫn nhau, các thành viên trong gia đình biết học tập, tu dưỡng và biết giúp đỡ nhau trong cuộc sống.

"Vợ chồng là ruột là rà

Anh em có cửa có nhà anh em

Sao cho trong ấm ngoài êm

Như thuyền có bến như chim có bầy".

Hạnh phúc lớn lao nhất là vợ chồng thương yêu nhau, tâm đầu, ý hợp: "Thuận vợ thuận chồng, tát biển Đông cũng cạn". Trong gia đình, "Vợ chồng là nghĩa tao khang/ Chồng hòa vợ thuận nhà thường yên vui", nghĩa tình được gìn giữ thủy chung sau trước:

"Đã rằng là nghĩa vợ chồng,

Dầu cho nghiêng núi, cạn sông chẳng rời."

Và hạnh phúc giản đơn là cuộc sống chỉ có một vợ, một chồng: "Đói no một vợ một chồng/ Một miếng cơm tấm, đồng lòng thương nhau", luôn thương yêu nhường nhịn nhau, không phụ thuộc vào tài sản nhiều hay ít:

"Nhà em có vại cà đầy,

Có ao rau muống, có đầy chum tương.

Dù không mỹ vị, cao lương,

Trên thờ cha mẹ, dưới nhường anh em.

Một nhà vui vẻ êm đềm,

Đói no tùy cảnh, không thèm lụy ai".

Hạnh phúc được gắn liền với trách nhiệm các thành viên: "Đàn ông xây nhà. Đàn bà xây tổ ấm". Trong gia đình hạnh phúc, chữ "hiếu" trở thành đạo lý được đặt lên hàng đầu:

"Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra

Một lòng thờ mẹ kính cha

Cho tròn chữ "Hiếu" mới là đạo con".

Có nhiều câu ca dao đã hướng con người đến đạo làm con: "Dạy con, con nhớ lấy lời/ Trọng cha, kính mẹ, suốt đời chớ quên", "Làm trai nết đủ trăm đường/Trước tiên điều hiếu: đạo thường xưa nay/ Công cha đức mẹ cao dày/Cưu mang trứng nước những ngày ngây thơ/ Nuôi con khó nhọc đến giờ/Trưởng thành con phải biết thờ hai thân/ Thức khuya dậy sớm cho cần/ Quạt nồng ấp lạnh giữ phần đạo con hay "Con ơi ghi nhớ lời này/Công cha, nghĩa mẹ, công thày chớ quên". Lòng biết ơn cha mẹ là khởi nguồn của đạo hiếu. "Ơn cha nặng lắm cha ơi/ Nghĩa mẹ bằng trời chín tháng cưu mang". Từ đó đã có lời nhắc nhở: "Tu đâu cho bằng tu nhà/Thờ cha kính mẹ mới chân tu". Quả báo sẽ đến với "Ai bỏ cha mẹ cơ hàn. Ngày sau Trời phạt đứng đàng ăn xin".

Trong đạo làm người, không chỉ hiếu kính với cha mẹ mà còn phải hiếu kính với ông bà:

"Ông bà là ngọc là vàng

Ai mà biết quý phúc rơi đầy nhà".

Hạnh phúc gia đình được quan niệm thật giản đơn khi chúng ta có đủ đầy cha mẹ: "Mẹ còn là cả trời hoa/ Cha còn là cả một tòa kim cương" hay "Có cha, có mẹ có hơn/ Không cha, không mẹ như đờn không dây"; có cháu con vui vầy: "Có vàng vàng chẳng hay phô/ Có con con nói trầm trồ mẹ nghe"…

Trong quan niệm của người Việt Nam, hạnh phúc luôn gắn liền với đức hạnh. Chữ đức luôn được coi trọng. Đức là nền tảng của phúc. Cha ông ta quan niệm: "Có đức thả sức mà ăn", tích đức cho con hơn tích của:

"Cha mẹ để của bằng non,

Không bằng để đức cho con ở đời".

Hạnh phúc không tự nhiên mà có. Để có gia đình hạnh phúc, đòi hỏi mỗi thành viên trong gia đình cùng phải vun đắp. Sinh con, cha mẹ phải nuôi dưỡng và dạy con: "Dạy con từ thưở còn thơ" hay "Dạy con từ thưở lên ba/ Dạy con từ thưở con còn ngây thơ". Mỗi thành viên trong gia đình đều phải chú trọng giữ gìn nhân cách: "Giấy rách phải biết giữ lấy lề". Trong dạy con, ông cha ta chú trọng dạy lễ phép:

"Bảo vâng, gọi dạ, con ơi,

Vâng lời sau trước, con thời chớ quên.

Công cha, nghĩa mẹ, khôn đền,

Vào thưa, ra gửi, mới nên con người".

Cùng với lễ phép, con trẻ cũng cần phải tu dưỡng, học tập. Những lời răn dạy qua ca dao thật nhẹ nhàng, thấm thía:

"Con ơi muốn nên thân người,

Lắng tai nghe lấy những lời mẹ cha.

Gái thời dệt gấm thêu hoa,

Khi vào canh cửi, khi ra thêu thùa.

Trai thời đọc sách ngâm thơ,

Dùi mài kinh sử để chờ kịp khoa.

Mai sau nối được nghiệp nhà,

Trước là đẹp mặt, sau là ấm thân".

Trong gia đình hạnh phúc, anh chị em thuận hòa, biết thương yêu giúp đỡ nhau: "Môi hở răng lạnh", "Máu chảy ruột mềm", "Chị ngã, em nâng", "Anh em như thể chân tay, Anh em hòa thuận, hai thân vui vầy". Hay:

"Anh em nào phải người xa

Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân

Yêu nhau như thể tay chân

Anh em hòa thuận, hai thân vui vầy."

Ảnh minh họa (nguồn: giadinhvanhoa.com)

Muốn có hạnh phúc con người phải biết ứng xử đúng mực, biết nói những lời thân ái: "Lời nói chẳng mất tiền mua. Nói năng hòa nhã cho vừa lòng nhau". Trong cuộc sống, mỗi người đều phải biết lựa lời và làm chủ về ngôn từ, đặc biệt trong quan hệ vợ chồng: "Vợ chồng là nghĩa cả đời/ Ai ơi chớ nghĩ những lời thiệt hơn" Hay: "Chồng giận thì vợ bớt lời/Cơm sôi nhỏ lửa một đời chẳng khê". Và cốt lõi của hạnh phúc là yêu thương, dòng sinh dưỡng gắn kết mọi người và các thế hệ với nhau: "Yêu trẻ trẻ đến nhà, yêu già già để tuổi cho".

Sự phát triển của kinh tế thị trường có những tác động tích cực làm cho cuộc sống phồn vinh, có nhiều tiện ích hơn nhưng đồng thời đã và đang làm con người bị cuốn vào vòng xoáy cơm áo gạo tiền, ngày càng coi trọng các giá trị vật chất hơn. Thêm vào đó là sự xâm nhập của văn hóa ngoại lai ngày càng mạnh mẽ khiến quan niệm về hạnh phúc gia đình đã có sự thay đổi. Sự gắn kết các thành viên trong gia đình, ranh giới giữa hạnh phúc và bất hạnh ngày càng trở nên mong manh hơn.

Trong Ngày Quốc tế Hạnh phúc, đọc lại những câu ca dao, tục ngữ của cha ông, chúng ta thực sự thấm thía những bài học về đạo lý rất nhân bản mà chúng ta sẽ tiếp tục còn phải học và phát huy để lưu giữ được nét đẹp của gia đình truyền thống của Việt Nam. Với tất cả yêu thương, chúng tôi xin được chia sẻ đôi điều cảm nhận về những bài học quý báu này và mong rằng mỗi người trong chúng ta sẽ cùng suy ngẫm, học hỏi, trân trọng và vun đắp cho gia đình mình ngày một hạnh phúc hơn.

Thúy Ngà