Phát triển làng nghề sơn mài truyền thống ở Bình Dương

Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp (Bình Dương) nức tiếng một thời trên cả nước. Trước sức ép của kinh tế thị trường cùng sự thoái trào của nhiều làng nghề truyền thống, sơn mài Tương Bình Hiệp cũng phải trải qua nhiều thăng trầm. Với truyền thống hàng trăm năm của những nghệ nhân tâm huyết và sự vào cuộc của chính quyền địa phương, làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp đang dần khởi sắc.

Thăng trầm làng nghề trăm năm tuổi

Theo bảng chỉ dẫn trên đại lộ Bình Dương, chúng tôi rẽ vào đường Hồ Văn Cống, đến tham quan làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, phường Tương Bình Hiệp, TP Thủ Dầu Một. Vào dịp cuối năm 2017, tuy không còn như thời vàng son cách đây vài chục năm, nhưng trong làng cũng có phần chộn rộn bởi các cơ sở, doanh nghiệp đang tranh thủ tập trung sản xuất cho những đơn hàng Tết.

Tại xưởng sản xuất của Công ty TNHH MTV sơn mài mỹ nghệ Tư Bốn, 25 công nhân lành nghề đang khéo léo hoàn thiện các sản phẩm lọ hoa, bình, hũ, hộp,... và nhiều vật dụng trang trí khác để kịp giao hàng. Nghệ nhân ưu tú Lê Bá Linh, Giám đốc công ty cho biết: Tình hình sản xuất và kinh doanh mặt hàng sơn mài năm 2017 nhìn chung có phần khởi sắc. Ðây là dấu hiệu đáng mừng cho làng nghề khi luôn kiên định theo hướng lấy chất lượng sản phẩm để tạo dựng và bảo vệ danh tiếng.

Tại khu bảo tồn và trưng bày sản phẩm của cơ sở sơn mài Ðịnh Hòa, nhìn những bức tranh sơn mài được lưu giữ từ nhiều thế hệ nghệ nhân, chúng tôi ngỡ ngàng trước độ tinh xảo của những họa tiết, hoa văn. Chỉ tay vào những bức tranh, nghệ nhân ưu tú Trương Quan Tịnh, chủ cơ sở sơn mài Ðịnh Hòa cho biết, sản phẩm sơn mài hiện nay có hai dạng: dạng hiện đại theo nhu cầu thị trường và dạng truyền thống thể hiện nét tinh hoa của nghệ thuật sơn mài. Dù hàng sơn mài đã có nhiều thay đổi để thích nghi với nhu cầu thị trường nhưng chúng tôi vẫn duy trì quy trình sản xuất với 12 đến 15 nước sơn bằng sơn ta truyền thống. Ðây là cái gốc truyền thống sơn mài Tương Bình Hiệp, không gì thay đổi được.

Theo cuốn “Bình Dương - Thế và lực mới trong thế kỷ XXI” do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia in năm 2003 và nhiều tư liệu lịch sử khác, trong cuộc di cư đầu thế kỷ XVIII, những người dân miền bắc, trong đó có những người thợ sơn mài, đã đi dọc sông Sài Gòn đến lập nghiệp ở đất Thủ Dầu Một. Theo đó, nghề sơn mài được du nhập và lưu truyền cho đến ngày nay.

Năm 1901, Pháp lập trường Bá nghệ thực hành ở Thủ Dầu Một (nay là Trường trung cấp Mỹ thuật - Văn hóa Bình Dương), chủ yếu để dạy nghề chạm trổ, trang trí sơn mài. Ðỉnh cao của phát triển nghề sơn mài vào khoảng thời gian từ năm 1945 đến 1975, đánh dấu sự ra đời của sơn mài Tương Bình Hiệp là xưởng sơn mài Thanh Lễ do hai nghệ nhân Trương Văn Thành và Nguyễn Văn Lễ sáng lập. Nơi đây đã quy tụ được nhiều nghệ nhân nổi tiếng trong vùng, góp phần đưa hàng sơn mài đạt đến sự phong phú, đa dạng và chất lượng nghệ thuật, được xuất khẩu sang thị trường châu Âu và có giá trị thương mại lớn.

Những năm sau đổi mới, sơn mài Tương Bình Hiệp tiếp tục phát triển. Trải qua nhiều thế hệ, các cơ sở tại làng nghề vẫn giữ được nét đẹp truyền thống, đó là sự tinh xảo, nhẹ nhàng thanh thoát, đậm đà tính cách Á Ðông. Làng nghề cũng có khả năng sản xuất đa dạng nhiều loại sản phẩm sơn mài, từ những bức tranh nghệ thuật đến các sản phẩm trang trí như: bình, lọ, dĩa, vòng tay, hộp... Thông qua nhiều phương pháp thể hiện như: sơn mài sơn lộng, sơn mài vẽ mỏng, sơn mài khoét trũng, sơn mài đắp nổi, sơn mài cẩn trứng, sơn mài cẩn xà cừ, cẩn ốc... kết hợp trên nhiều chất liệu khác nhau như gỗ, gốm, tre..., sản phẩm sơn mài tiếp tục mở rộng xuất khẩu sang nhiều thị trường khó tính.

Ðộc đáo, công phu là vậy nhưng sơn mài truyền thống cũng trải qua những bước thăng trầm. Trước thay đổi của kinh tế thị trường và sự cạnh tranh của nhiều sản phẩm nhập ngoại, sơn mài không còn vị trí “độc tôn” về tranh, ảnh. Theo số liệu thống kê năm 2001, làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp có 1.840 hộ tham gia sản xuất với 3.860 lao động; nhưng đến nay chỉ còn 90 cơ sở và doanh nghiệp sản xuất, giải quyết việc làm cho 1.896 lao động. Cái khó của làng nghề hiện nay là thế hệ trẻ không còn đam mê với nghề sơn mài, phần lớn họ chọn vào làm việc tại các khu công nghiệp trên địa bàn tỉnh. Muốn bảo tồn và phát triển làng nghề sơn mài truyền thống, cần đào tạo những người trẻ, yêu nghề.

Cần giải pháp đồng bộ

Thạc sĩ mỹ thuật, Trưởng khoa Sơn mài, Trường trung cấp Mỹ thuật - Văn hóa Bình Dương, Chủ tịch Hiệp hội Sơn mài - Ðiêu khắc tỉnh Bình Dương Thái Kim Ðiền cho biết, điều đáng lo nhất là thanh niên bây giờ ít quan tâm đến nghề sơn mài. Nghệ nhân Ưu tú Trương Quan Tịnh với hơn 40 năm kinh nghiệm trong nghề sơn mài, cũng lo lắng: “Khó khăn chung hiện nay là nhân công cho sản xuất rất thấp, tìm người làm rất khó. Trước đây còn có nhiều người xin học việc, bây giờ theo học việc cũng được trả lương nhưng lại không có người. Thanh niên trong vùng không còn mặn mà với nghề sơn mài như trước, những thợ trẻ làm việc tại các cơ sở, doanh nghiệp sơn mài hiện nay chủ yếu là con cháu trong gia đình!”.

Thị trường hiện nay có nhiều sản phẩm sơn mài hiện đại, dễ làm nhưng khan hiếm sản phẩm truyền thống. Tại Bình Dương, nhiều năm qua, những sản phẩm truyền thống có giá trị văn hóa, thể hiện nét tài hoa của người thợ đã bị người từ các nơi khác đến tìm mua hết. Nhiều bức tranh giá hàng chục triệu đồng, có bức tranh lên tới cả chục nghìn USD. Nếu yêu nghề, đam mê và học nghề đến nơi đến chốn, thì người thợ có thể sống tốt. Thế nhưng, do ảnh hưởng tâm lý từ giai đoạn làng nghề sơn mài đi xuống những năm trước, lại thiếu sự giáo dục để các em nhỏ hiểu được giá trị truyền thống của làng nghề, dẫn đến không còn nhiều em theo học nghề sơn mài. Trước đây, các cơ sở, doanh nghiệp sản xuất sơn mài có nhiều họa sĩ sáng tạo nhiều mẫu mã đẹp, còn bây giờ số này rất hiếm hoi. Giải quyết vấn đề này, là trách nhiệm của cả “ba nhà”: Nhà nước, nhà trường và nhà doanh nghiệp, cơ sở sản xuất.

Làm sao để làng nghề sơn mài không bị mai một, khơi dậy lòng đam mê, tâm huyết của lớp trẻ hôm nay là nỗi băn khoăn của lớp nghệ nhân lớn tuổi đã gắn bó với nghệ thuật sơn mài và gìn giữ những thành quả của cha ông để lại. Nghệ nhân Ưu tú Lê Bá Linh với hơn 30 năm kinh nghiệm chia sẻ, yêu nghề thì nghề không phụ, mức lương của thợ sơn mài hiện nay bình quân khoảng 7,5 triệu đồng/tháng. Những người thợ sơn mài lành nghề có thể ổn định cuộc sống và làm giàu được bằng nghề của mình nếu có tâm huyết. Từ thực tế đó, để giải bài toán hợp lý về nguồn lực cho làng nghề, góp phần bảo tồn và phát triển nghề sơn mài truyền thống tốt hơn, Nghệ nhân Ưu tú Lê Bá Linh đề xuất: “Bên cạnh sự dìu dắt, truyền nghề của các nghệ nhân dày dạn kinh nghiệm, rất cần sự hỗ trợ cụ thể bằng chính sách thu hút và khuyến khích giới trẻ tham gia”.

Ðể hỗ trợ làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp phát triển, tỉnh Bình Dương đang triển khai dự án phát triển du lịch liên kết với làng sơn mài, xây dựng nhãn hiệu tập thể, hỗ trợ vốn để các cơ sở sản xuất bảo đảm môi trường... Tuy nhiên, những giải pháp này vẫn chưa căn cơ và đồng bộ. Phó Chủ tịch Thường trực UBND tỉnh Bình Dương Mai Hùng Dũng cho biết: Nghề sơn mài Tương Bình Hiệp đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Ðể tôn vinh và quảng bá, tạo cơ hội cho làng nghề tiếp tục phát triển, tháng 5-2017, UBND tỉnh đã giao UBND thành phố Thủ Dầu Một nghiên cứu Ðề án phát triển làng nghề Sơn mài Tương Bình Hiệp một cách đồng bộ, hiệu quả. Theo đó, đề án tập trung các nội dung: Xây dựng tổng thể làng nghề, quy hoạch và xây dựng khu sản xuất tập trung cho các doanh nghiệp sơn mài để bảo đảm về vấn đề môi trường, xây dựng nơi trưng bày sản phẩm chung cho làng nghề; đồng thời kết hợp xây dựng các tua du lịch tham quan, giới thiệu sản phẩm của làng nghề đến du khách trong và ngoài nước. Với những giải pháp này, cùng sự đồng lòng của các nghệ nhân tâm huyết, hy vọng thời gian tới, làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, nét văn hóa truyền thống đặc trưng và niềm tự hào của tỉnh Bình Dương sẽ tiếp tục được gìn giữ, vun đắp và phát triển.

TRỊNH BÌNH