Ô Lâu, dòng sông của những ngôi làng cổ

Bên ni Phước Tích, bên tê Hội Kỳ

Từ núi rừng Trường Sơn, ở độ cao xấp xỉ 905m, nhờ sự góp sức của những con suối nhỏ hòa vào đã tạo nên dòng Ô Lâu chảy xuyên suốt từ thượng nguồn ra biển cả. Có thể nói, Ô Lâu là con sông có sự thay đổi hướng chảy nhiều nhất trong tất cả các sông ở Thừa Thiên-Huế.

Thoạt đầu sông chảy theo hướng Tây Nam-Đông Bắc, khi đến thị trấn Phò Trạch, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên-Huế thì dòng sông bắt đầu chuyển hướng Đông Nam-Tây Bắc chảy miết cho tới Phước Tích, sau đó chuyển hướng Tây Nam-Đông Bắc cho đến Vân Trình lại chuyển hướng Tây Bắc-Đông Nam và đổ vào phá Tam Giang ở cửa Lác.

Một góc sông Ô Lâu nhìn từ bến Lò của làng cổ Phước Tích. Ảnh: NGUYỄN ĐẮC THÀNH.

Trước khi hòa mình vào hệ đầm phá Tam Giang để ra biển lớn, con sông này cũng đã kịp bồi đắp tạo nên những làng mạc trù phú hai bên bờ. Làng cổ Phước Tích của Thừa Thiên-Huế và Hội Kỳ của tỉnh Quảng Trị là những “di sản” mà con sông này đã kịp để lại trước khi hòa mình vào biển cả.

Phước Tích là ngôi làng cổ nằm xã Phong Hòa, Phong Điền của Thừa Thiên-Huế. Ngôi làng này đã có tuổi đời trên 100 năm, và thuộc vào hàng những ngôi làng cổ danh tiếng của Việt Nam. Dưới tán của những cây cổ thụ, bên dòng sông Ô Lâu, Phước Tích hiện ra như một hình ảnh đặc trưng vốn có của làng quê Việt.

Với hơn 30 ngôi nhà rường có tuổi đời trên dưới 100 năm, Phước Tích được đánh giá vào hạng những ngôi làng cổ có giá trị văn hóa, nghệ thuật hàng đầu của Việt Nam. Cùng với đó, gốm Phước Tích cũng là một trong những sản phẩm đem lại nét văn hóa cho ngôi làng cổ này.

Bên dòng Ô Lâu xanh tươi, những làng mạc trù phú, đủ tuổi tác mọc lên hai bên hướng mặt về sông mà tận hưởng sự ưu ái của thiên nhiên, của đất trời. Dòng Ô Lâu hùng vĩ, uốn mình và nhiều lần chuyển dòng bao nhiêu thì những bồi đắp mà con sông để lại cho vùng đất này cũng nhiều bấy nhiêu. “Bên này Phước Tích, bên tê Hội Kỳ”, là cách mà người dân nơi đây vẫn thường gọi như vậy để chỉ dẫn cho du khách về hai ngôi làng cổ này.

“Thực ra thì hai làng đều nằm chung một hướng, nhưng do sự uốn lượn của dòng sông khiến hai ngôi làng nằm hai bên bờ sông”- ông Lê Trọng Diễn - một người sống ở làng Phước Tích cho hay.

Cũng giống như những ngôi nhà cổ ở Phước Tích, kiến trúc của quần thể nhà cổ ở Hội Kỳ được xây dựng theo kiểu nhà rường 3 gian, 2 chái; hoặc 1 gian, 2 chái và tương ứng với nó là số cột trụ 48 hoặc 24, tùy theo kinh tế của từng gia đình.

Những ngôi nhà cổ ở Phước Tích có kiến trúc khá giống nhà cổ bên Hội Kỳ. Ảnh: NGUYỄN ĐẮC THÀNH.

Tích Khánh Đường (nơi hội tụ niềm vui) là ngôi nhà cổ của ông Dương Văn Mạnh được dựng vào năm 1889 (Triều Vua Thành Thái), đến nay đã trên dưới 120 năm. Là đời thứ 4 sinh sống và chăm lo hương khói trong ngôi nhà cổ này, ông Mạnh hiểu hơn hết những giá trị mà ngôi nhà mang lại cho gia đình và làng xã.

Ngôi nhà được chống đỡ bằng 48 cột gỗ mít đường kính khoảng 30cm/cột. Gian giữa là nơi thờ tự, trên bàn thờ còn đầy đủ những tự khí cổ như đỉnh đồng, bát nhang, chân đèn và bình hoa, bức hoành... đúng kiểu kiến trúc và bài trí của nhà rường.

Nhà cổ Hội Kỳ và nhà cổ Phước Tích đã góp phần tạo nên sự cổ kính với nhiều tầng tầng lớp lớp văn hóa cho những bãi bờ bên dòng Ô Lâu. Những ngôi nhà cổ kính Hội Kỳ cùng với những nhà thờ họ, mái đình, cây đa nghiêng mình bên dòng Ô Lâu xanh mát luôn là nơi những người xa quê thương nguồn nhớ cội vọng về.

Những kiến trúc xưa cũ, những ngôi làng có tuổi đời cả trăm năm đã khơi gợi về kết cấu kiến trúc liên hoàn của một cộng đồng dân cư sinh sống ở đó, nó thể hiện bản sắc văn hóa của cộng đồng người ở một tiểu vùng.

Hai ngôi làng, hai số phận

Hai ngôi làng nằm trên một dòng sông, hướng về cùng một hướng. Mỗi làng có những nét đẹp, văn hóa riêng, thế nhưng hai ngôi làng này lại mang hai số phận khác nhau.

Với gần 30 căn nhà rường cổ, được làm theo kiến trúc nhà vườn Huế, thế nhưng, bao năm nay làng Hội Kỳ vẫn chưa được mang danh là làng cổ, có chăng đó chỉ là cách gọi lâu dần thành quen của người dân. Chính quyền nơi đây vẫn đang làm hết sức để ngôi làng được công nhận. Nhưng rồi, hơn 10 năm nay, ý tưởng đó vẫn chỉ nằm trên giấy chưa được ai ngó ngàng.

Bây giờ ở Hội Kỳ chỉ còn sót lại một vài ngôi nhà với kiến trúc nhà rường cổ xưa, cùng với những hàng chè tàu đặc trưng. Ảnh: NGUYỄN ĐẮC THÀNH.

“Nhìn sang Phước Tích, tủi thân Hội Kỳ” - câu nói đầy chua xót mà những người dân Hội Kỳ dùng để so sánh hai ngôi làng. Ông Dương Quang Mẫn - Bí thư chi bộ làng Hội Kỳ cho biết, nhiều lần làng cũng đã đánh động và trình bày về việc nên công nhận Hội Kỳ là một làng cổ để có hướng bảo tồn những nét văn hóa, nhà rường còn sót lại.

“Hơn 10 năm nay chúng tôi luôn có những đề xuất, thậm chí là làm trước hồ sơ để trình lên cấp trên nhằm công nhận Hội Kỳ là làng cổ. Lâu nay, danh xưng làng cổ đó chỉ là người dân, du khách gọi vậy thôi chứ chưa chính danh. Phước Tích của Huế nằm cách làng Hội Kỳ của chúng tôi không xa là bao nhưng ngôi làng đó đã được công nhận là làng cổ cách đây rất lâu rồi” - ông Mẫn trầm ngâm.

Khác hẳn với những buồn tủi của Hội Kỳ, làng cổ Phước Tích-tỉnh Thừa Thiên-Huế lại đang được đầu tư xứng tầm, những ngôi nhà rường xuống cấp đã được tu bổ một cách bài bản. Khung cảnh bình yên với hàng cây cổ thụ, bến nước… hầu như được giữ gìn nguyên bản. Chính quyền nơi đây cũng tổ chức những lễ hội hằng năm trong dịp Festival để thu hút du khách về tham quan.

Những ngôi nhà cổ của làng Phước Tích đã được trùng tu, tu sửa để phục vụ du lịch. Ảnh: NGUYỄN ĐẮC THÀNH.

Ông Lê Trọng Diễn nói rằng việc chính quyền đầu tư, phục hồi cho những ngôi nhà rường cổ ở đây là rất đúng đắn. Mỗi năm Phước Tích cũng đón hàng ngàn lượt khách về đây tham quan. Ban quản lý làng cổ Phước Tích cũng lên kế hoạch xây dựng các dịch vụ du lịch và kết nối những nơi khác để thu hút du khách.

Nhưng bên bia sông, những ngôi nhà cổ với kiến trúc rất đẹp của làng Hội Kỳ, tỉnh Quảng Trị lại đang ngày càng bị những căn nhà bằng bê tông xây cạnh bên làm mất dần kiến trúc, không gian xưa cũ. Ảnh: NGUYỄN ĐẮC THÀNH.

Trên cùng một dòng sông, hai ngôi làng cùng nhìn về một hướng và được bồi đắp bởi phù sa một con sông. Bên này Phước Tích, bên tê Hội Kỳ sự tương đồng này tạo nên hai ngôi làng cổ bên dòng Ô Lâu cũng với nhà rường, bến nước, những hàng cây cổ thụ… Thế nhưng, hai ngôi làng với tuổi đời lên đến hàng trăm năm lại có hai số phận khác nhau. Khi bên kia, Phước Tích đang được bảo tồn đúng hướng thì bên này Hội Kỳ lại đang bên bờ lụi tàn bởi sự bê tông hóa.